Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
deyir. Buradakı «digər tannlar» anlayışmm ölçüləri, olbəttə, forqli olub, daha çox əyə//yiyə olaraq bilinon hami-ruhlara, övliyalara uyğun gəlir. Göytürk yazılarmda ısə Tann əzəli, obədi olan qiidrət, hər şeyin yaradıcısı olan bir qüwətdir vo cismani monada göy deyildir. Bir baxşı duasında: «İlk önco göyü yaradan Tanrım! Ondan sonra yeri yaradan Tannm!..» - deyilir. Qədim türklərdə hər şeyin yaradıcısı olan bir Tann inancı olduqca qüwotli idi. Onlar Günəşə və Aya deyil, onlan yaradan Tanrıya səcdə edirdilor. Türklərdə göyün nıhu sayılan, göyü vo yeri yaradan ulu bir qüw ət biiinən Göy-Tannnm adına böyük vo ya kiçik olsun, heç vaxt tapmaq və b. k. do ucaldılmamışdır. Çünki bütün bu yerlorin, göylərin oslindo hər zaman inananlann könlündo qərar tutan Tannnın (buyruğu altda) olduğuna inanılmışdır. Qurd, ağac, işıq, dağ... isə olsa olsa O-nunla Adorn övladı arasmda ancaq ilahi körpü yaradacaq rəmzi görüntülər idi. «Alban tarixi»ində hunlann Tenqrixan adında tapınaqları olduğundan, eləcə do onlann homin adda azman vo bodheybot bir bütünün olmasmdan söz açılır. Türk dini düşüncəsində etnik-modoni doyorlər sistemində yeri nozərə almmadığmdan və adındakı «xan» komponentinin yanlışıqla Tenqrixanm antropomorfizminin tozahürü sayıldığı todqiqatlarda onun sonradan tannya çevrilmiş oski hun başçılarından biri olub-olmadığı sualı meydana çıxmışdır34 [195, s.50]. Buradakı «xan» anlayışını, olbətto, türklordo bir deyil, çox sayda «tanrı»lar və üstolik do onlann «iyerarxik sistemi» olmadığı halda Tannnın «iyerarxik tannlar sistemindoki hakim mövqeyi» şoklində izah etmək doğru olmazdı. XII osr müolliflorindən Suriyalı Mixailin verdiyi bilgiyo görə, türklər V-VII yüzillordən «bir göy Tanrısı»na inamrdılar və «...bu gün belə oıılardan məlumatsız birindən soruşsalar, cavabmda deyor ki, Qan Tanqri». «Qan» onlann dilindo «göyün rongi, göyün göylüyü» deməkdir, «Tanqri» isə «Allah, Tann»dır. Suriyalı Mixailin «Qan Tanqri» haqda verdiyi bu Yeı i gəlmişkən, «xan//kan» tərkibinə yakut dili dialektlərindəki meşə ruhunun «Utuqeıı xaan» adında, elaca də yakut şamanlarının «llbis xaan» dedikləri və şərəfinə döyilşqabağı marasim keçirdikləri savaş (qırğın) ruhunun admda va s. təsadüf olunur. Şübhasiz, bu adlardakı «xan» titulları qeyd olunan ruhlarm, dem onlann mifoloji səciyyələri i b bağlıdır və həmin obrazlarin struktur-semantik özəlliklərini əks etdirir. Türk xalq demonoloji təsəvvilrlariııdə эп acıqlı ruhlardan sayılan Erlik Altay türkbrində «Erliq xaan» adı ih bilinir. «Xan//Kan» ilə bir kökdən gələn «Kanım» da ümumiyyətlə, Sibirin şamanist inanclı türk xalqlarının dini praktikasında boyları, soyları hi maya elayən ruhların başçılarına verilən bir ad idi. Sibir şamanları dua elərkən Umay ananın adına hnm də «Imay içe xayraxan» deyərdilər [189, s.96]. məlumat «Alvan tarixi»ndo «Tanqri xan»la bağlı verilon bilgilorlə tam uyğunluq təşkil edir. Lakin burada adındakı «xan» komponentmi düııyəvi anlamda «xan, xaqan» kimi yozaraq, buna əsasəıı də xəzərloriıı «Tanqrixan» dedikləri ulu, ilahi varlığa antropomorf cizgilor vermiş olduqlan kimi bir iddiaya haqq qazandırmaq da yanhşdır. Bir başqa sohv fıkir iso bundan ibarotdir ki, guya ilk türk xaqanlanndan biıi bu adı daşımışdır vo homin xaqanın adı ona göıo do sonradan Tann adı ilə assosiasiya doğura bilibdir. Halbuki Altay şamanizmiııin özündə belə göyiiıı qatlanmn şəkli çəkildiyi halda lıeç vaxt Tanrının tosviri verilo bilmirdi. Xozor türklərindo Tann xanin, bonzori olmayacaq qodor nohong bir varliq kimi tosovvür ohınması oslindo «Göy Tannsinin kosmik miqyaslanm, onun göyo borabor olduğu» düşüncosini oks etdirmokdoydi». Mifoloji «Tanrı xan» tiirk etnik-modoni ononosinin qanuna- uyğunluqları baximmdan hoqiqotdo kainatm straktur-semantik bütövliiyünü göstoron bir anlayışdır. «Xan» məfhumunun «Tann» adıyla bu şəkildo yanaşı işlodilmosindən iso kainatm birliyi, bütövlüyü vo ıılulıığıı anlaşılmış olur ki, bu da oslindo tiirk tannçılığmın bir sistem kimi özülündo dayanan şərtlordondir35. Əski türk düşüncosi vo dini inanış sistemindo Tannnın bir simvolu kimi göyo tapınma böyiik bir yer tuturdıı. Həlo Ç.Volixanov soma kııltıı ononosinin türk-monqol «şamanizm»indo ınühüm yeri okluğıınu söyloyirdi (Yeri golmişkon, tuvalardakı inama göro do göy insan oğlunun ulu ocdadıdır və yerdo bütün bitki, heyvan, canlı adma no varsa hamısının osli-kökii, 35 Qaraçay-balkarlardakı inanıa göra isa har bir nosnani yaradan va har şeya qadir tak ıılu varlıq, kainatın, yaradılışın ilk sababi olan Teyridir. Folklor anənasindo bazan da «ıılu leyri, xan Teyri» şaklindo işlədilon bu uca varlığm adma daha çox alqışlarda, ovsıııı ınalıılari va marasim nağmabrinda tasadüf olunur. liu vasfla tanmması «Xaıı reyri»nin lıar şcya qadir giic olmağıyla yanaşı, claca da birar ruhlar olan digor teyrilardan farqini gftstarir. Teonim qaraçay-balkarlarda Teqri//tcyıi şaklinda qonıyııcu (hami) nıh va ya aya ma/.ıııuıııınu da saxlamışdır. Masalan, suu (sıı) teyrisi, jel (yel) tcyrisi, jer (yer) tcyrisi va b. IJlu Yaıadatıa iiz tutularkan da: «Göy tcyrisi - bir teyri, // Qalan teyri - mill teyri» sözləri da «lcyri»nin « lan tı» va eyni zamanda tabiatdaki göza görünmayan gizli qüvvatlari bildiran «rtıh» anlamlarini aydin saciyyalandirir. Lakin göylarin yaradıcısı olan tak ulu varliq kimi fcyri daha aıxaik manşali sayılır. Universal kosmik funksiyalar daşıyan va har yanda var olduğuna inamlan ulu varliq olaraq, o, olbatta, hcç bir tasvira da galmir. Xalqin etiqadınca hcç na I eyri xandan xabarsiz va O-nun iradosi xaricinda olmur. Teyri obrazında dünyanı yaradan va ona şakil veran ilkin madani qahrainan cizgilaii bela görmiişlar. Xalqm etiqadınca keçmiş ayyamlarda «Teyıi» adini dualarda anmaqla har bir qaraçaylı guya diladiyina yeta bilardi. Ənənə daşıyıcılarının Teyri admda Allahm «asmayi- hiisna» d e y ib n 99 adından birini g ö n m b ri isa, tabii ki, musalmanlığın tasirindan galir. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|