Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
xristianlann yıman və roma dinləri haqqında işlətdikləri bir ifadə idi və yalnız həmiıı xarakterli yuııan və roma dinlərindən danışılan vaxt işlədilə bilərdi. Halbuki əski türk dini пэ yıınan, nə də roma dini səciyyəsi daşıyan bir din deyildir [130, s.60]. Buddizmin təsiri altında qalan manixeist sistemdon gəlım Ot tenqri, su tanrı, işıq tann anlayışlanna əlavo olaraq yol tannsı [362, s.217-218], ildınm tanrısı yaxud bənzər ifadə və anlayışlarla tüık dininə əslində çoxtaıuılı bir din, politeizmlə iç-içə girmiş, bütpərəstlik tipində bir monoteizm [129; 130, s.23] və b.k. görünüşü verilir. Bir inamş sistemi olaraq tanrıçdıqdakı dağ, ağac və su üçlüyünü də heç bir şəkildə xristian monoteizmi qəlibbriııə sığdmnaq mümkün deyil. Е1эсэ «Tenqer» (Göy) vo «Etugen» (Yer), yaxud «Tanrı» ib «Umay» anlayışlarma sistemyaradıcı rol ayımıaqla tannçılığa duallıq donu geyindirmək də doğru olmazdı [165, s.269-273; 362, s.215]. Tarixən bir çox türk xaqanmm başqa dinbrə tapma bilmələri də qara camnatın etiqad etdiyi həqiqi tlirk tannçılığınm mahiyyətini dəyişməmişdir. Lakin türk dini-mifoloji sisteminə müxtəlif kənar təsirbr ııəticəsində forma- laşmış eklektik inanclar toplusu kimi qiymot vermək doğru olmazdı. Türk tanrılar panteonu deyilməsi tanrıçılıqla ziddiyyət təşkil edir [10, s.9-10]. Tanııçılıq ilahi qanımlarıyla aləmbri nizama salan Yaradan Ulu Tanııya ruhu təmiz duyğularıyla dolu bir cəmiyyətin dini inanış sistemidir. Özüııəməxsııs iııanc və davranış qəlibbri olan türk tanrıçılığmın başlıca mahiyyəti doğum, ölüm, zəncirvari, silsiləli ölüb-dirilməbr və b. şəkildə öz ifadəsini tapan əbədi həyat düşüncəsidir. Tonyukuk abidəsində aynca «Türk Tanrısı» anlayışı var. Lakin bu, digər anlayışları da yarıdini görmək üçlin əsas vermir. Tannçılıq bir dini inanış sistemi kimi bu cəmiyyətin həyatının ayrılmaz parçasıydı. Onun bu cəmiyyətdə ayrıca bir quruma çevrilməməsinin səbəbi də din ib iç-içə həyat yaşamağm özt'ındon gəlirdi və buna görə aynca dini təsisat olmağma da heç hansı gəıək qalmırdı. Türk dini-mifoloji düşüncə sisteminin öyıənilməsini пэ qodər çətinbşdiıirsə çətinləşdirsin, milli mədəniyyət tarixinin araşdınlması sübuta yetiıir ki, hər hansı ayrı yeni bir dini və ya diişüncəni qəbul edən zamanlarda da türk düşüncəsi öziində olanı itirməmiş, эп çətin hallarda isə onuııla uyuşa bilmişdir. Türklərin müsəlman olmalarmı guya ancaq tək Tanrvya inanmalarmm asanlaşdırdığı fıkrinə gəlincə, burada müsəlman olmayan türk xalqlarmm inanclarmın hansı məntiqb izah edib biləcəyi sualı öz-özliiyündən meydana çıxır. Tannçthq dini inamşmın kökləri gerçəkdə türkbrin cəmiyyət həyatındakı əski nizamma bağlanır. Tanrıçılıqda üstün cəhət bir də ondan ibarətdi ki, iıısanla Tanrı arasında hansısa vasitəçi, bir sözb, peyğəmbərlik ya ruhani institutu yox idi. Şamanizm yayıldığı dövrlərdə də türk dünyagörüşündə tannçılıq inanışlan onunla paralel şəkildə yaşamış, türk dini dünyagörüşü və təfəkküründə ayrıca yer tutmuşdur. Bu təfəkkiirün pıaktik tərəfini əgər şamanizm toşkil etmişdirsə, onun ideoloji cəbhəsində yenə tannçılıq dayanmışdır. Həmin tapımşlar bir sıra şaman ayin və mərasimlərində ciddi transformasiyaya uğramışdırsa, bir çox tannçılıq mərasimbri də əski, arxaik icra şəkillərini qorumuşdur.29 Əski türk tanrıçılığmdan danışılan zaman bununla əlaqədar olaraq «panteon» anlayışmın işbdilməsi yolverilməzdir. Çünki burada tanrılar deyil, tək bir Ulu Yaradıcı qüw ət olan Tann var və bu qtivvətlə «ilahlar», «tanrılar» kimi uydurma adlarla adlandırılan, əslində isə biıər hami rııh - əyə və ya övliyalar olan gizli təbiət gücbri arasında hansısa iyerarxik bir bağlılıq yoxdur. Pir və ocaq inanışı isə, prof. F.Ağasıoğlunun qeyd etdiyi kimi, bu dünyagörüşünün ayrılmaz hissəsini təşkil etmiş, mayasını da təbiətdən aldığı üçün, sonralar кэпаг dinbrin təsirina məruz qalsa da, transformasiyaya uğrasa da, yaşantısmı itirməmişdir [12, s.230]. Kainatı bir bütün şəklində qavrayan türklərin taıırıçı dünyagörüşündə Tann heç bir antropomorfik özəllik daşımamışdır. Tannçılığm özü isə tarixin bəlli bir çağıyla sərhədbndirilməsi mümkün olmayan dini düşüncə sistemidir. Tannçılıqda dünya nizamı türk Tannsma bağlıdır. Dolaşıqhq sevməyən, miicərrədçilikdən uzaq olan tannçılıq kimi açıq-aydın tiirk din düşüncə sistemi, əsasında maddiyyat dayanan qədim yuııan və ebcə də öz qidasmı möcüzəyə inanmaqdan alan sanıi düşüncə sistembrindəıı açıqca seçilir, ayrılır. Bu dində əsas anlayış Tanndır. Bu anlayışda assıır, babil, yunan və roma tanrılarında olan iyeroqamiya yoxdıır [130, s.23]. O, cəmiyyətin nizamı pozulduğu zaman bu nizamı qorusunlar deyə xaqanlara yardım göstərmişdir. Görünür, bir sıra tədqiqatçılar yalmz bu cəlıotə diqqət yetirdikləri üçün hesab etmişbr ki, hərbi aristokratiya tanrıçılıqda dövbt hakimiyyəti və hərbi qüvvənin başlıca qaynağmı və etibarlı dayağını 19 Xakaslarla bağlı 1905-ci ildə işıq üzil görmilş əsərində D.Lappo yazır ki, onlar « X ııd a y - tək Allah kultu va inancmı şaman kultundan koskin fərqləndirirlər. Qam-şaman Xudaya qurban gətirilməsi mərasim ində iştirak belə edə bilməz. X akaslar özləri təsdiq eləyirdilər ki, ulu Tanrıya, Xudaya xidm ətlə qamlıq elornəyi heç vaxt qarışdırmazlar; hamısı da bir ağızdan deyir ki, qurbangətirmənin şamaıılıqla heç hansı bağlıİığı yoxdur, bu - otıların əski inancıdır [190]. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|