Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
yerini anlamaq baxımmdan bu faktm mühüm əhəmiyyəti var. Türk mifoloji sistemi, bu mənada tanrıçılıq anlayışmdan da göründüyü kimi, türk din düşiincəsi sistem indon ayrılmazdır. Arxaik dünya qavrayışı özünün bütövlüyü və spontanlığı ilə fərqlənmişdir, Təhtəlşüur keyfiyyətli bu эп əski təfəkkür tərzinin əsasında insanın təbiət aləmiylə iç-içəliyi, onun içərisində kosmik proseslərin davamı, tarkib hissəsi kimi qaynayıb qarışmış olması dayanmışdır [245, s.120]. Mifık düşiincodə isə həmişə inam aktı yer alır. Mifın gerçək əsasmı düşüncə, təfəkkürdən çox hissi yön, duyğu yönü təşkil edir. Mif va ibtidai din heç bir halda biri-biriylə bağlılığı olmayan iki ayrı hadısə kimi götürülə bilməz. Bunlann biri digərindəıı ayn deyil və bu bağlılıq məntiqin qayda- qanımlan ilo müəyyən olunmur. Mif və aynca olaraq da ibtidai din anlayışlan arasmda bağhlıq arxaik düşüncənin müəyyənedici amilidir və bu, təbiət hadisələrində olduğu kimi içəridən bir bağhlıq halıdır. Burada hər пэ varsa bir bütöv olaraq qavramlır, parçalar arasmda sadlar varsa belə, bu sədlər aşılmaz deyil, onlardan hətta birinin digərinə keçməsi təkamtilün zəruri şərtidir də. Burada durğun, statik halda olan heç пэ yoxdur, пэ varsa hamisi dəyişir, hər an təzələnir, bir yeni şəkil alir. Lakin bu şəkildəyişmələr də, əlbəttə, sonsuz deyildir. Mifoloji düşüncə hay atm bütün şəkillərini bağlılıqda götürür. Ancaq пэ dini diişüncədən, пэ da mifoloji şüurdan ötrü insan əlahiddə bir özəlliyə sahib deyil. M if mərasimdan ayrılmazdır. Mərasim isə özliiyündə dinin bir təzahürii sayılmışdır. Bu mənada miflə din arasmda inkarolunmaz qarşılıqlı bağlılıq vardır. Qədim tiirklərin dini inanış sistemi tannçılıq olaraq qəbul edilir. Е1эсэ türk mifologiyasmm da özülündə onun başlıca mazmununu təşkil edən tannçılıq dayamr. Hətta ən ibtidai şakliylo belə əxlaqi qiivvaya malik din qorxunuıı övladı deyil. İlkin ibtidai dini düşüncə ilə mifoloji şüur arasında isə əhəmiyyətli sayıla bilacək hansısa fərq yoxdur. Bəşar madaniyyətinin inkişafı tarixində ela bir nöqta tapmaq mümki'ın deyil ki, din diişüncasi həmin nöqtədən başlayır va hansı bir nöqtədə isə onun sonu gəlir. Tarixin biitün inkişaf dövrləriııda mifoloji elementlər dini düşüncənin ayrılmaz özəlliyini taşkil etmişdir. Çünki mif hələ əzəli yaranış çağmdan potensial din olaraq meydana çıxıbdır [238, s.402]. Bütün bunlar пэгэгэ alınmaqla türk mifoloji dünya modelinin эп ciddi biçimdə araşdırılması bu qənaətə gətirir ki, bütöv bir dünya baxışı, mifık görüşlər sistemi kimi türk mifologiyasınm özülünü və başlıca mazmunımu məhz tannçılıq təşkil etmişdir. Tannçılıq əski tiirklərin dini- mifoloji görüşlərinin ifadəsi olub türk mifologiyası zaminində təşəkkül tapan, türk mifoloji düşüncəsinin əsasmda dayanan inane sistemidir [16, s.41]. Qadim və müasir türk xalq inanclarınm özülünü təşkil edən, daha dərin kökləri kosmoqonik mifbrda əksini tapan [159] bu inanc sistenıiniıı başlıca özəlliyi kainatm bir bütöv olaraq qavramlmasıdır. Burada эп ulu varlıq olan Tanrı müqəddəs bilinir və bütün hallarda göylə bağlanır. Iurk mifoloji sistemi çarçivəsində meydana çıxan inanc sistemi kimi [10, s.3] tannçılıqda Ulu Yaradanla birbaşa təmasda olan hansısa bir varlıqdan əsla söz açılmır. Əski çağlardan bari mövcud olan bu din ənaııəsi monoteist inane sistemi kimi orta əsr qaynaqlan ilə də təsdiqlaııir. Bir çoxlan, ehtiyatla olsa da, tannçılığm ilkin dualist dünyagörüşündən təkamül etdiyini belə söyləyirlər. Böyük köçəba türk sivilizasiyasmın dini diinyagöriişüniin bu təmal sütunu bəzən hətta büsbütün fərqli etnokonfessional эпэпэ1эг1э qanşdırılır. Bozi araşdırıcılardan ötrü hətta şaman mifologiyası da tanrıçılıq manəvi irsinin bir parçasıdır. Bir sıra araşdırmalarda Tann anlayışmm mahiyyətinə ümıımən aydmlıq gətirmayən «Tenqri allahı yalnız türk xalqlannm mənəvi mülkiyyəti deyil... Tenqri Şərqin ən qədiırı mifoloji obrazlan sırasındadır», «Şərq üçün Tenqrinin sadəca ilalıilar arasında yerlaşdirilməsi deyil, həın da ilahilərin məcburi iyerarxiyası saciyyəvi idi» [35, s.100] - qabilindan konkret məzmun və məna ifada etməyən mühakimələra də yer veribrək, «tanrıçılıqda ilahılarin iyerarxiyası, ruhanibr, vaizlər, эп mühiimü isə, tasbit olunmuş şifahi kanonlar var idi...» - şəklində türk tanrıçılığmm mahiyyatini qaranlıq edən fikirlər irəli sürülmüşdür [уепэ orada, s. 101]. Eyni zamanda эп ulu varlıq olan Tanrıdan başqa hami ruhlarm da tann sayılmasıyla tanrıçılığa çoxallahlıq tipində din göriiniişü belə verilmiş, ədəbiyyatlarda bir türk tanrılar panteonu yaradılmış, «o qədər da zəngin olmayan tiirk mifoloji panteonıı»ndan danışılmışdır2 . S.Klyaştornı Orxon abidələrinda tanrılan tosnif etmək imkanı veran alamatlara birbaşa 26 M əlum dur ki, XVIII əsrdə, etnoqrafik araşdırmaların yeni-yeni meydana goldiyi ilk çağlarda tədqiqatçılara elə gəlirdi ki, biltün milli mifologiyalar qədim yıman və ya rom a m ifologiyasına oxşamalıdır. Çünki m ifologiya deyərkən özləri üçiln onları meyar qabul etm işdilər. Antik dilnya modelinə meyillənən klassisizm dövrilndə belə düşünürdıibr ki, hər b ir xalqın mifoloji sistemində Zevso, Heraya, Poseydona, Aidə və b. yunan ilahlarına bənzər varlıqlar olmalıdır. Onların nəzərində belə varlıqların olm adığı bir ım dəniyyət alayarım çıq sayılırdı, [263]. Görüniir, eyni diişüncə qəlibi türklərdə də tanrılar panteonunun «yaradılmasına» təsirsiz ötüşməmişdir. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|