Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Dünya  daşqını  ilə  bağlı  türk  xalqları  arasında  yaşamaqda  olan  mif 
süjetləıində  də  qan  obrazma  ıast  gəlinir.  Azərbaycan  mifoloji  mətnlərində 
göstorilir ki, dünyanm sonu gələndə bütün yaranmışlar ölüb gedəcəklər, tək 
bir  Qarı  nənə  və  bir  də  qurd  qalacaqdır  [41,  s.43].  Dünyamn  sonundan 
darıışılan  esxatoloji  miflərdə  əsatiri  qan  obrazma  tosadüf olunması  həmin 
süjetlərin  kosmoqonik  miflər  sırasma  aid  olması  baxımmdan  yaradılış 
aktmdakı  Ulu  Ağ  Ana  obrazıra  yada  salır.  Azərbaycan  mifoloji  mətnləri 
içərisində  kosmik  qəzanı  anladan  m if  mətnindəki  qarı  isə  ölüb  dirilməni 
işarələyən  yerin  özünü  rəmzbndirir.  Bütün  bunlar  mifoloji  qarı  obrazınm 
yatadılış  aktmdakı  mifik  ilahə  Ana  kompleksindən  gəldiyini  və  onun 
atributlannı daşıdığmı göstərir.20
Türk  xalqlannm  ortaq  inanclanndan  olub  demonoloji  görüşlərdə  do 
geııiş  yer  alan  xtonik  təbiətli  Hal  (A1  anası)  obrazı  mifoloji  Ulu  Ana 
kompleksinin  çox  sayda  atributlannı  daşıyır.  Ayrı-ayn  türk  xalqlannm 
folklom  və  etnoqrafıyasma  dair  araşdırmalarda,  həmçinin  türkoloji 
dilçilikdə  bu  mifoloji  personajla  bağlı  zəngin  etnoqrafık  və  dilçilik 
materiallan  mövcuddur  [2,  s.89-98;  8,  s.247-258;  30;  93,  s.53-80;  134, 
s.259-267;  150, s.133-146;  168; 243,  s.56-63; 247, s.18-21; 354, s.69-75].
Hal  anası  Azarbaycan  türk  inanışlannda  da  geniş  yayılmış  mifoloji 
vaılıqlardandır21.  Türk  xalqlannda  Al,  Albastı,  Albıs,  Almas  və  b.  adlar 
altmda  da  bilinən  Hal  anası  arxaik  strukturlu  mifoloji  obrazm  -   Ulu  Ana 
kompleksinin  funksional-struktur  özəlliklərini  daşımaqdadır.  «Albastı» 
admın «cadugər qan, küpəgirən qan» anlamı da dolaylı olaraq obrazm dərin 
qatlarda  Ulu  Ana  kompleksindən  qopub  aynldığına  işarə  edir.  Sonralar A1 
dədə  inanışı  da  Hal  anası  ilə  bağlı  əski  mifoloji  inamlar  iizərində  təşəkkiil 
tapmış,  yoııi  mifoloji  Böyük  (Ulu)  Anadan  ayrılma  H(al)  inamı  A1  dədə 
şəklinə 
düşmüşdür. 
Azərbaycan 
əfsanəbrində 
A1 
dədə  vətənin 
qoruyucusudur  [42;  19,  s.138-145].  Ümumiyyətb,  mifoloji  Ulu  Ana  tiirk
Q arı  nənə  obrazınm   yazılı  odsbiyyatdaki  b ir  şəkli  guya  yeddi  çaydan  о  tayda,  yeddi 
dağın  dalinda,  yeddi  tilsimin  içində  oturub  gecə-gündüz  cəhrəsini  əyirən  Zəmanə  qarı 
obrazıdır.  Həmin  Zəm anə  qarı  guya  insanların  taleyini  qatıb  qarışdırır.  Dünyadakı  bütün 
bu  dolaşıqlıqlar  da  ondandır.  Həqiqətən  mifoloji  tasəvvUrlordə  insanın  varlığı  göyb 
əlaqələndirilirdi.  Azərbaycan  türklərinin  etiqadlarm a görə  də,  hər  kəsin  həyatı,  taleyi  sirli 
iplə göyə bağlıydı.  О  ipin qırılm ağıyla insanm  ömrünün də sona çatdığına inanılırdı.
M ifoloji  inam lar  aləmindon  gələn  bu  varlıq  Qaraqoyunlu  türknıanlara  aid  bir rəvayətdə 
göylərin  ənginliyində  -   Tanrı  qatında  varlığına  inanılan  mələkiərdəndir.  Mifık  Almıs
obrazında  hami  əcdad  ruh  cizgiləri  də  özünü  göstərir.  Altay  folklor  materiallarına  əsasan. 
tölftsbrin əcdadı  Almıs olmuşdur.
epik ənənəsində zaman-zaman dağ ruhu obrazma transformasiya oluna bilir. 
Albıs obrazı da həmiıı dağ ruhunun atributlarmı daşıytr.  Yaqutun yazdığma 
görə,  Qaf dağına  qədimbrdə  «Əlbiirz» deyilirdi.  Bıı  ad,  şübhəsiz,  dağ ıııhu 
olaraq  bilinən  «Albıs»  (Albız//Alvız.„)  adının  bir  şəkli  sayılmalıdır. 
A/ərbaycan  folklorundakı  dağ  ana  obrazı  da,  təsadüfi  deyil  ki,  Alvız  adını 
daşıyır  [20,  s.33].  N.Aşmarin  lüğətində  bu  mifoloji  (demonik)  varlığın  adı 
«alpas, alpasta, alpasti» kimi qeydə alınıbdır [354, s.69].
Adına  həmçinin  Hal  nənəsi,  Çay  nənəsi,  Alarvadı  və  s.  də  deyilən 
Hal  anası  dağmıq  saçlı,  caydaqlı,  hər  biri  bir quzu  başı  boyda  olan  döşləri 
dizlərinəcon  sallanaıı  (buna  görə  də  az  qala  yerlə  sürtinən  sağ  döşiinii  sol 
çiyninə,  sol  döşünü  də  sağ  çıynino  atıb  gəzən)  bir  demondur.  Bıı  cvir 
təsəvvür  olunması  isə  onun  məhz  artım  ideyasından  gəldiyiııi  göstəıir. 
Gözəgörünməz  olduğuna  inanılan  bu  xtonik  demon  xalq  demonoloji 
təsəvvürlərincə yer altda yaşayan cinləriıı anasıdır [17, s.47].
Albastı  mifoloji  semantikasına  görə  yeraltı,  öltilər  dünyasının  da 
təmsilçisidir və  eyni  zamanda  sular  səltəııoti  ilə  bağhdır.  Əski  bulqarlarda, 
bir sıra  qaynaqlara əsasən,  yeraltı  düııya ruhu -   sahibi  «Alp-Albastı»  adım 
daşıyırdı.  Bir  sıra  matnlərdə  adma  «cin  Albastı»  şəklində  də  rast  gəlinir. 
Altaylıların  etiqadınca Albastı  о  bədxah  ruhlardandır ki,  yeraltı  dünyası  ilə 
bağlı  olub  Erlikin  xidmətində  dayanır.  V.Radlov  «Almıs»  şəkliyb  qeydə 
aldığı  bu  sözün  bir  anlamının  «Erlikin  xidımtində  dayananlar,  acıqlı 
ruhlar»,  digər  bir  anlamımn  isə  «rəvayətə  görə,  no  zamanlarsa  Altayda 
yaşayan  və  bədənbri  tükb  örtülü  olan  adamlar»  olduğunu  qeydə  almışdır 
[346,  s.440].  Teleutlarm  ənoııəvi  tosovvürbriııcə  Erlikiıı  hiizıırunda  almıs 
adı  daşıyan  acıqlı  mhlar da genezisdə Albastı  obıazı  ib   bağlıdır.  Ilal  aııası 
bu mənada yeraltı dünya, ölübr səltənəti stixiyasi və lıəm  do  ilkin başlanğıc 
olan su ib  bağlanır.
Şorlann  mifık inamlannda  «Albas»  su  əyəsinin  adım  bildirir.  I lomia 
demondur  ki,  haqqmda  mifoloji  inamlarda  əsasən,  «Hal  nənəsi  su  dibindo 
yaşayır,  şır dibindo olur. O, avrattan əmələ gəlib» — deyilir.  Hal nəııəsi gııya 
əvvəl  öz  uşağmı  yeyibdir.  Öz  uşağını  yeməsi,  özüniin  də  «güııdüz  avrat, 
geco  Hal  nəııəsi»  olması  onun  xtonik  təbiətli  olduğunu  göstorir  və  Hal 
nənəsi  obrazmın  şər  ruh  -   demon  olduğuna  işarə  edir.  Xtoııik  abmdon 
gəlnıə  bütün  varlıqlar kimi  ona  da  пэ  deyibrsə  tərsinə  elor  [25,  s.52].  Hal 
anası  boylu  qadtnlann  düşmənidir,  özü  də  gəlin  ciyərinə  yeıikbr.  İti 
dımaqlı,  pırpız saçlı  bu  demon  təzə  doğulan  uşaqlan  öldıirər.  İnanışa  görə, 
Hal  ən  çox  da  doğan  arvadm,  balalayan  heyvanm  yanmda,  tövlodə,  uçuq 
xarabalıq yerdə, köhnə dəyirmanda, su qırağmda, qoz ağacınm dibində olar.

---