Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Ərnir  Teymurun  isə  bir  titulu  da  «Hiimayun»  idi  ki,  bu  söz  də  mənşəyi 
etibarilə  уепэ  hakimiyyətin  -   Tann  kutunun  göydən  gəldiyi  inancmın 
ifadəsi olan «Hüma quşu»ndan qaynaqlanır.
Umay  kultu  türklərin  ortaq  inanclanndan  olmaqla  yanaşı,  monqol 
xalqları  arasmda  da  yayılmışdır.  Bir  qoruyucu  ruh,  mələk  olan  Umay 
obrazmm  yaradıcı  başlanğıc  və  həyatverici  qüvvətlə  bağlandığı  qədər 
həmçinin  «can  alıcı,  ölüm  məbyi»  və  b.  kiıni  guya  ziddiyyətli  ikili  məna 
alrnası  heç  də  oski  «dini»  göriişlərlə  mübarizə  aparan  yeni  dini  ehkamın 
təsiri  ııəticəsi» olaraq yozula bilməz.
Qıpçaq  xristian  mətnlərindən  «Kodeks  kumanikus»da  (XIV  yüzil) 
«Umay»  sözü  əslində  mifoloji  simvolikasına  uyğun  olaraq  «Yer  ilahəsi» 
deyə  açıqlanmışdxr  [152,  s.51].  Yer  ruhu  olması  Ulu  Ana  obrazının  bir 
səciyyəsidir,  ona  görə  də  «Umay»m  «yer  ilahəsi»  şəklindəki  izahmın  bir 
sıra  tədqiqatlarda  yanlış  açıqlama  sayılmasınm  özü  bir  yanlışhqdır. 
Həqiqətən  Ulu  Ana  yer  ruhu  sayılmışdır.  Umay  obrazı  həmin  mifoloji 
kompleksin transformasiyaya uğramış olan şəkilbrindəndir və  «yer ilahəsi, 
yer  mhu»  sayılması  onun arxaik cizgili  olduğunu  göstərir18.  Umay Ananm 
həm do yer ruhu olaraq bilinən  Ulu Ana ib  bağlılığmın bir aydm izi ona bir 
sna  tiirk  xalqlannda  «Ulu  Ax  İne»  (Ulu  Ağ  Ana)  deyilməsi  faktmda  da 
qorunub qalmışdır. Mifoloji Umay Ananm funksiyasmı etnik-mədəni эпэпэ 
çərçivəsində  (Azərbaycan,  Şərqi  Anadolu  və  Quzey  İraqm  ayn-ayrı 
bölgələrində)  həmçinin  zahirdə  müsəlmançıhq  etiqadma  uyğun  şəkliyb 
Fatma nənə obrazı yerinə yetirir19 [213,  s.139].
'*  Prof.  H.Tanyu  Urnayla  bağlı  apardığı  geniş  araşdırma  sonu  onun  qoruyucu  ruh,  yəni 
m əb k  olduğu qənaətinə galm işdir [152, s. 196].
19  «Fatm a  пэпэ»  adı,  tədqiqatçılara  görə,  M əhəmməd  peyğəmbərin  qızı  Fatimənin  adı  ilə 
əlaqədar  m eydaııa  çıxmış,  mifoloji  düşüncənin  məntiqi  daxiiində  Umay  ana  obrazı  ib  
onun  arasm da  kontamiııasiya  baş  verərək  İslam  ənənəsində  ssatiri  dona  bürünmüşdür. 
Tarixdən  bilinən  Fatimənin  həyatı  hadisələrlə  zəngin  olmayıbdır,  yalnız  müsəlman 
rəvayntlərində onun  «övliyalığı» və kəram ətindən  damşıhr.  Dini-mifoloji təsəvvürlərə görə, 
Faf.ma  ana  -   dünyanın  anasıdır.  Azərbaycamn  bir  sıra  kəndbrində  qadın  meyidini  yuyan 
aynca  qadınlar  olurdu  ki,  onların  da  ölü  yumaq  üçün  işbtdikbri  lif  «Fatma  ananın  saçı» 
adlanırdı.  Azərbaycan  türkbrinin  dilinda bir də:  «Manim  slim  deyil,  Fatma  ananın  əlidir»  -  
deyimi  var  ki,  bir  ovsun  yerinə  işlənmişdir.  «Fatma  ananın  ali»nin  insanları  acıqlı  ruhlardan 
qoruduğuna, bəlalardan hifz etdiyinə inanılınışdır.  Xalq inammca suya murdarlıq düşəndn də: 
«İıax  Fatm a suyunnan» -  deysrbr.  Azərbaycanhların  mifik  inanclannda Fatma qarı  bciinda 
oxu-yayı  olan  bir  varlıq  şoklində  düşünülmüşdür  ki,  bu  da  Umay  ana  ib   Fatma  qarı 
obrazlarını  funksional,  struktur  baxımından  daha  yaxın  edir.  Anadolunun  bəzi  ycrbrindosa 
Fatma Ana cənnətdo bir əlində ayna təsavvür olunur.
Ulu (ilaha) Ana vo b.  adlarla adlandırılan ilkin mifoloji kompleksdən 
ötrü  bir  obraz  kimi  ondan  qopub  aynlan  obrazlann  mifoloji  semantikasi 
baxımından  biri-birino  əks  yönlii  transformasiyalan  mifologiyanın  öz 
içərisindən  gəlon  qanunauyğunluq  kimi  təbiidir.  Yəni  bu  kompleks  və 
ondaıı qopma obrazlar bir yandan sonsuzlara övlad bəxş olunmağına yardım 
ebyir  və  ya körpə  uşaqların  hımayəçisi  olur,  digər  yandan  həmin  uşaqtarı 
oğurlayır,  yeyir  vo  s.  Qarı  obrazı  da  beb  arxaik  stmkturlu  obrazlardandır. 
Bu  obrazın  əski  strukturlu  və  тэп а  potensialı  geniş  mifoloji  Ulu  Ana 
obrazma  bağlıhğımn  bir  ifadəsi  onun  su  stixiyası  ib   əlaqəsində  özıinü 
göstərir. Məsəbn, Azərbaycan  tiirkbrinin mifoloji  inamına görə siibh vaxtı, 
axşam  çağı  suyun  başma  gedəndo  salam  vermək  lazımdı.  Suda  Qaı ı  пэпэ 
adlı  bir  şəxs  yaşayır.  Эуэг  ona  salam  verməsən,  acığı  tutar,  səııo  xotər 
toxundurar.
Genezisdə  bağlandığı  Ulu  Ana  mifoloji  kompleksinin  bir  çox 
atributlarını  daşıyan  və  ümumən,  tiirk  etnik-mədəni  ənənosində  Ulu 
Ananm  etnoqrafıyadakı  эп  arxaik  ntimunələrindən  olan  Qarı  пэпэ  (küp 
qarısı,  küpəgiron  qan)  obrazı  da  mifoloji  simvolikasına  görə  artım 
ideyasmı, 
məhsuldarlığı 
və 
bərəkəti 
rəmzbndirən 
bir 
mifoloji 
kompleksdən gəlir [344, s.179].
Qarı  obrazı  xtonik  varlıq  olduğundan  isə  həm  do  yeraltı  diinya  ib 
bağlanır.  Qan  obrazı  ilə  əlaqəli  Azərbaycaıı  tiirk  nağıllannda  işlənəıı  «kiip 
qarısı» ifadəsi də oııun xtonik demon olmasından gəlir. Təsadiifı deyil ki, küp 
qansı  ölüm  haqqmdakı  эп  oski  təsəvvürlərin  antropomorfizmiııdon  ibarət 
obraz  hesab  edilmişdir.  Küp  semiotik  baximdan  artım,  məhsuldarlıq,  öltib 
dirilmo  (və  ya  döniib  qayıtma)  ideyasını  özündə  birbşdirir.  Küpdoıı  əski 
çağlarda  dəfn  qabı  kimi  istifadə  olunması  da  bu  ideya  ib   bağlıdır.  Ölü 
basdınlan  gil  küpbr  bir  çox  xalqlann  gözündə  ana  botniııi,  qadmıtı  lıoyat 
yaradıcı  orqanmı  simvolizə  edirdi.  Ölünü  küp  qəbirbrdə  diinyaya  golocok 
uşağın  ana  botnindo  olduğu  kimi  dizləri  və  başı  sinəbrino  doğnı  bükiilü 
vəziyyətdə basdınrdılar.
Bir çox Türküstan baxşılannm yuxularına gəlon, onları qaval götiirüb 
baxşılıq  eləməyə  mocbur edoıı  ağ  saçlı  qan  obrazı  var.  Göılicii  vo  hər  şeyi 
də  bibn  həmin çal  saçlı  qarı  qadınlara  doğum  zamam  himayəçilik  göstərir. 
Bütün  bunlar  ilkin  kompleksin  evolyusiyası,  ondan  qopaıı  obrazlann 
mifoloji  simvolikası,  etnik-mədəni  ənənədə  var  olduqları  zaman  boyunca 
daşıdıqları  funksiyalarla  bağlı  məsəbbrdir.  Bu  monada  qan  obıazınm  ikili 
funksiyasmm  əsasında  hansısa  кэпаг  mədəni  ənəııənin  təsiri  yox,  mifoloji 
kompleksin öz tobiətindon gələn xiisusiyyotbr dayanır.

---