Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Həmin  «uşaq  ımısı»mn  bir  quş  kimi  uşağm  başı  üzərində  ötdüyünə  və 
bununla  da  о  uşaqdan  törəyəcək  kəslərin  ayağı  ruzulu,  xeyir-bərəkətli 
olacağmı xəbər verdiyinə inanılmışdır [134, s.399].
Xakaslar simvolu  ox-yay bildikləri  ulu Umay ananı körpəni  otə-qana 
gətirən  ağ quş  kimi  təsəvvür elərdilər.  Teleutlara görə  isə gümüşü  saçh bir 
gənc,  gözəl  qadra  olan Umay  ana  göy qurşağı  boyunca уегэ  епэг, əlindəki 
yayla  uşaqları  onların  sağlamlığına  və  həyatına  təhlükə  yaradacaq  acıqlı 
ruhlardan qoruyardı [356, s.89]. Belə bir təsovvür Sayan-Altay türkbri üçün 
səciyyəvidir.  Umay-enenin,  insanı  bütün  həyatı  boyunca  hifz  elədiyinə 
inanan kumandinlərin gözündə isə o, bır quş qanadh ana idi. Kumandinlərin 
etiqadına  göıo,  uşağm  ana  bətninə  düşüb  doğulmağından  başlamış  sonrakı 
bütün  həyatı  boyu  Umay-ene  (Ubay-ene)nin  kölgəsi  onun  üstündən  əskik 
olmazdı  [356,  s.88]. Tyan-Şan qırğızlarma görə göybrdo yuva salan bu quş, 
ümıımiyyətlə,  Avrasiya xalqlannm mifoloji  sistemlərində yer üzü  ilə yeraltı 
dünyalar  arasmda  bir  mediator  (araçı)  idi.  Yeri  göylər  olan  və  davamh 
bulııdlar  arasında  dolaşan  bu  əfsanəvi  Umay  mifoloji  varlıq  kimi  yaradıcı 
başlanğıcı  bildirən  «kut»  anlayışı  ilə  də yaxmdan bağlı  olmuşdur.  Şorlarda 
da həınçinin körpə uşağın cam «umay» adım daşıyırdı.
«Xeyirxah  rııh» Umayın  Altay  türklərində,  о  cümlodon  kaçin,  teleut 
və  şorlarda  əlində  oxu-yayı  olan  oyuncaq,  ya oyuncaqlı  beşik və yaxud  da 
ox-yay, həmçinin  sadəcəyay görkəmində antropomorfık təsviri [213, s.134- 
139]  qıpçaq  boylarındakı  D ’ayıkın  və  yakutlardakı  Ayıısıtm  təsvirləri  ilə 
tist-üstə  diişür.  Xakaslarda  dərdlərinə  əlac  etsin  deyə  sonsuz  qadınların  üz 
tutduqları  «iney  tas»  adlanan  daş  heykəllər  də,  bəzi  tədqiqatçılara  görə, 
özlüyündə  artım  ilahəsi  Umaym  təsviridir  [189,  s.98].  Təzə  azad  olmuş 
qadmlarm  qomyucusu,  hamisi  sayılan  «Umayqambər»  admda  mələk  do 
Ural  tatarlannm  ənənəvi  təsəvvürlərində  yaşamaqda  olan  Umay  kultunun 
dəyişik  ifadəsidir  [168,  s.43-44].  Bütün  bunlar  tədqiqatçılara  Umay 
kultunun  doğum  və  inisiasiya  mərasimlərinin  tərkib  hissəbrindən  biri 
oldıığunu güman etmək imkanı vermişdir [399, s. 156-158].
Başqırdlarm  inancına  görə  Humay  эп  qədim  əcdad  və  qoruyucu 
ruhdur.  Umay  kultu  Orta  Asiyada  da  geniş  yayılmışdır.  Qırğızlann 
təsəwüründə  Umay  həm  də  bütün  qadm  sənətlərinin  piri,  bütün  qadın  əl 
işlərinin  hamisi  sayılırdı.  Ona  görə  də  dərzi  qadmlar  bir  işə  başlamazdan 
əvval:  «Monim  əlim  deyil,  Umay  ananm  əlidir»  -   deyərdibr  [213,  s.137; 
364,  s.286].  Azərbaycanm bir sıra bölgələrində isə Humay qayası və onunla 
bağlı  inamlar  Umay  ana  kultunun  açıq  ifadəsi  kimi  son  dövriərə  qədər 
yaşamaqda davam  edirdi.  İnanca görə  guya uşağı olmayan bir qadın başmı
bu  qayaya  qojoıb  yatsa  uşağa  qalardı.  Ziyarat  yeri  olan  Humay  qayasının 
altında  deşik  bir  daş  var  ki,  uşağm  sümüyü  bərkisin,  tez  yerisin  deyo  о 
deşikdən keçirərmişlər  [25,  s.44].  Uşağa qalmayan qadınlar övladlan  olsun 
deyə,  azarlı  uşaqlan  olanlar  da  övladlarının  xəstəliklərdən,  azar-bezardan 
hifz  olunmalan  üçün  köhnə  pirlərə  nəzir-niyaz  edərdilər.  Bir  vaxtlar 
Azorbaycanm Qubatlı rayonunun Qaracallı kəndindəki «Utnay kahası» bclə 
müqəddəs  yerlərdon  biri  olmuşdur  [98,  s. 18].  Umay  obrazmın,  təsadüfi 
deyil ki, qazaxlarda da qaya üstündə qabardılmış təsvirlərinə rast gəlinir.
Bir  ılaho  (qoruyucu  ruh)  və  övliya  olan  Umay  anamn  admın  əski 
türkcədəki (uyğur yazıh abidələrindəki) «ana bətni» anlamı obıazın mifoloji 
simvolikasına tam  uyğun  golir.  Həmin  anlama  uyğun  qadın-aııa  başlanğıcı 
ilə  bağhlıq monqolcada  «mağara»  mənasmda  olan  «exın  umay»  tərkibində 
də qorunubdur. Mifoloji  təfəkkiirdə  isə mağaralar, kahalar Yer Ananm bətni 
kimi düşünülmüşdür.
Türk  kosmoqoniyasmda  yerlə  göyün  başlanğıcda  bir  bütövliik 
içərisində olduğu düşüncəsi hakimdir.  Sonralar, tosovviirlorə görə, göylo yer 
bir-birindən  aralandıqdan  sonra  kosmoqoniya  çağmm  varlıqlaıı  etnik- 
mədəni sistemin bir ənəııəsində yerlə, digər bir əııənədə  isə göylə bağlı dini- 
mifoloji  varlıqlar,  gizlin  qiivvətlor arasmda  qərar  tutmuş,  lakin  donmuş  bir 
şəkildə  də  qalmayaraq  эпэпэ  çərçivəsində  təbiətin  özünə  bənzəri  varntış 
kimi hər an bir yenilənmə, təzələnmə içərisində olmuşdur ki, e b  donuqluğu 
yox,  sanki  «cilvəlonərək»  hər  dofə  məhz  yeni  bir  «qııruluşda»  özünü 
göstərən  varlığı  da  onun  yaşarılığmı  təmin  etmiş,  rəng-rəng  mifoloji 
simvolikası  iso  onun  mövcudluğunu  şortbndirmişdir.  Ona  görə  do  eyni  bir 
mifoloji və ya demonik varlıq həm xaos gücləri  ilə, həm də kosmos yaradan 
qüvvətbrb bağlana bilir. Eyni bir varlıq həm ölüm gətiron, hom lıəyat vcron 
ruhdur və s.  Çünki  burada  lıeç  xaosıın  özü  do  kosinosu  yaradan  qtivvotbro 
tain  qarşı  dayanmir,  oksino,  sanki  bölırandan  çıxannnış  kimi  kosmosun 
borpasi,  ya  da nizam  yaradılması  üçiin  bir keçid  morholəsi  vo  ya am  toşkil 
edir.  Umay  kultu  ilə  uşağın  doğulması  hadisəsi  arasmdakı  bağhlığın 
əsasında  onun  Ulu  Yer  Ana  başlanğıcma  bağlı  olmağı  dayanır.  Bu 
bağlılığın  bir  ifadəsi  də  beb  bir  etnoqrafik  detalda  qorunubdur  ki,  Tann 
dağları  qırğızlarının  dilində  məhsulun  bol  olduğunu  və  mal-davann  artımlı 
olmağmı  bildirəıı  zaınan:  «Umay  Ananm  döşündən  siid  gəlir» 
dcyiıdibr 
[356, s.88].
Dövbt  quşunun,  şahlıq  quşunun  da  bir  adı  Umay//Humay  və  ya 
«Hüma  quşu»dur.  Osmanlı  tarix  istilahlarmdan  olan  «Hümayun»  da, 
şübhəsiz,  Hüma quşu haqda olan əski mifık görüşlərb bağlıdır [144, s.366].

---