Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

dini ilə bağlı başhca mənbələrin əldə edilməsindəki çətinlikdən qaynaqlamr. 
Həmiıı  bilgilər  qonşu  xalqlardan  olanlann  yazdıqları  salnamələrdən, 
xronikalardan  öyrənib  bilir.  Lakin  onlar  da  çox  vaxt  milli  ya  dini 
təəssi'ıbkeşlik duyğusuyla yazddığından mübahisələrə yol açır.
Türk  dini  dünyagörüşü  эп  müxtəlif təsirbrə  məruz  qaldığmdan  bu 
sistemlə  bağh  tenninoloji  aparat  da  lazunmca  qoruna  bilmənıiş,  zaman- 
zaman  alınmalara  üz  tutulmuşdur.  Hətta  tanrıçılığm  ibadət  üsulları  haqda 
sistemlilik göstərən aydın bir bilgiyə rast golinmir.  Bu üzdən  bütöv bir dini- 
mifoloji  sistemi,  din  düşüncəsini  də  yalnız  «Tenqri»,  «Yer  sub»,  «Iduk», 
«Umay», «Kut»  vo s.  kimi anlayışlarla ifadə etmək çətindir [130, s.20]. Ona 
görə  də  Tannnm,  Umaym  təsviri  olduğu  və  b.  şəkildə  iddialar ortaya  çıxır. 
Altay  vo  yakııt  şamanizmini  iso  əski  türk  dini  sistemiylə  eyniləşdirmək  эп 
azı  ona  görə  doğru  olmazdı  ki,  türk  xalqları  heç  bir  zaman  bu  şəkildə  bir 
dini  birlik içərisindo  yaşamayıblar.  Halbuki  tanrıçılıq  bir kult  olaraq  bütün 
türk boyları vo soyları arasmda universal səciyyə daşımışdır.
Tanrıçıhğı  daha  çox  «fəlsəfi,  ezoterik  aspekt»dən araşdıran digər bir 
mitellifə  göıə  isə,  «şaman  mifologiyası  ...  Mərkəzi  Asiya  şamanizmiylo 
tanrıçıhğm  dəriıı  dünyagörüşü  bağhlığıdır»  [159].  Şamanizm,  əlbəttə  ki, 
türk  dini  düşüncə  sisteminə  yabançı  bir  hadisə  deyildir.  Lakin  türk  dini 
düşüncəsi  çoxölçülü  bir  sistem  kimidir  və  şamanizm  də  həmin  ölçübrdən 
mütbq  biridir.  Mani  diııinə  gəldikdə,  savaşmağı,  qan  tökmoyi  qətiyyətlə 
rodtl  etdiyindən  bu  dini  dtişüncə  döyüşkən  və  axınçı  olan  köçəri  ruhlu 
tiirkün  həyat tərzi  və fəlsəfəsinə uyğun golmoyon  bir sistem kimi onun  milli 
mədəni  inkişafı yolunda sadəcə bir mərhələdir [130, s.136-137].
Qədim  türkbıin  öz  diniərinə  ad  verməməbri  ona  «toyonizm», 
«şarnanizm»,  «qara  inamş»  vo  b.  taxma  adlarla  adlandmlmasına  yol 
açmışdır.  Tannçılığı  bir  yana  qoyub  türklərin  əski  dinlərinə  dualist  bir 
səciyyə verildiyi  də tiirk din  tarixinə kölgə salır.  Əski  türk diııinə dair digər 
araşdırmalarda  hətta  xalqm  Göy-Tanrıya,  yüksək  təbəqəninsə  əcdadiara 
tapmdıqlaıı  fıkrinə  beb  rast  golinir  ki,  etııik-modoni  sistemin  təbiətini 
anlamaq baxımmdan da belə bir mvilahizə qəbul oluna bilməz.
Dinlə  iç-içə  yaşayan  əski  türkbrin  inanış  sistemi  bəzi  tədqiqatlarda 
monqol  təsiriylə  yenidən  canlandırılmış  olan  bir  şamanizm  şokli  kimi  də 
qiymətbndirilmişdir.  Ümumən,  əski  türk  dini  ib   bağlı,  mifologiyanı  da 
əlaqələndirən  bir  çox  problem  vardır.  Əski  türk  dininə  şamanizm  deyilo 
bilməzsə,  о  zaman  bu  dini  песэ  adlandirmaq  olar?  Bir  din,  əlbəttə,  onun 
özüııə  məxsus  olan  anlayışlarla deyil,  başqa bir  dinin  terminoloji  aparati  ib 
izah edildiyi zaman həmin dinin anlayışlan qəiibinə salmmış olur vo  bununla
da  anlaşılmaz bir  şəkil  alir.  Tiirk  dini  inanış  sisteminin  mahıyyəti  də  başqa 
dini  sistemlərə məxsus anlayışlarla açıla bilməz.  Bir çox müəllifbr hətta əski 
türklərdə  tək  və  ulu  Taıın  inancmm  açıq-aydm  olub-olmadığının  bilin- 
mədiyini söyləmişlər [152, s.9].
Türk  tannçılığı  tək  Tanrt  inanışı  -   Göy-Tann  anlayışı  ətrafında 
təşokkül  tapmış özünəməxsus  monoteistik bir dindir.  Tann  tiirkbrdo  mənəvi 
gücün  tək  bir  qaynağıdır.  Bu  inanış  sisteminə  görə  Göy-Tannnın  təsviri  və 
heykəli  olmadığmdan  eləcə  onlann  qorunması  moqsədilə,  məsəbn, 
göytürklər çağına aid hansısa bir tapmağın varlığından bəhs  etmək də  doğru 
deyil27 [136, s.310].
Ənənəvi türk cəmiyyətində din düşüncəsi  həqiqətən do bir sistem  kimi 
Göy-Tann adı ətrafmda təşokkül  tapmışdır. Buna görə də əski tiirk dini  bəzə/ı 
do Göy-Tann dini  adlandırılır.  Belə ki,  burada göy və Tann  adlan  biri-birini 
tamamlayırdı.  Göyün  onginliyi  və  sonsuzluğu  anlammda  göyə  bənzəri  olan 
Göy-Tannnm пэ  rəsmini  çəkər,  nə  də  heykəlini  düzoldərdilər.  «Göy-Tann» 
adındakı  «göy»  tərkibi  isə  heç  do  sadəcə  göyün  rəngini  deyil,  onun 
müqəddəsliyini,  ucalığını  anladan  səma  rongino  büriinməyi,  əngiııliyi, 
sonsuzluğu  və  dərinliyi,  Tannnın  göybrlə  bağlılığını,  ululuğu,  ucalığı  və 
ozəmətini bildinnişdir. «Göy-Tann» -  Uca Tann, Ulu Tann deməkdi. Ulu Ağ 
Ana  admdakı  «Ağ»  torkibi  rongi  yox,  məhz  ulu  varlığm  miiqoddosliyini, 
ucalığmı  ifadə etdiyi  kimi  «Göy-Tann»  (Kök Tenqri) məfhumundakı  «göy» 
də  eyııi  mənanı  daşımışdır.  Bu  monası  ilə  yanaşı,  buradakı  «göy»  sözü 
sadəcə,  gözlə  görünən  göyün  rəngi  demək  deyildi.  Onun  yeri  rəngləriıı  ən 
gözəli  kimi  xəyallarda  və  qəlblərdəydı.  Çünki  hər  cür  gözəllik  və 
müqəddəslik də onda qərar tırtmuşdu28.
Türk  tanrıçıhğı  türk  dini  inanış  sistemi  kimi  osla  çoxtanrdı  bir 
təktanrıçıhq  da  deyildi.  Əski  tiirk  dinindən  danışan  zaman  dünyanm  ilahi 
varlıq  tərəfindən  yaradılması  ideyasının  «Altay  xalqlaıı  aıasında  yalmz 
monqol  çağında»  təsdiqini  tapmağa  başladığmı  söybyən  müəlliflər  türk 
düşüncəsini  bütövlükb  monqol  düşüncəsino  uyğunlaşdırmağa  çahşmaqla 
yanaşı, bu dini-mifoloji düşüncə tipini  geniş panteona malik paqanizm kimi 
də  səciyyəbndirmişlər  [131,  s. 18-19,  121].  Lakin  bu  söz  əslində  ilk
27  Hətta  Altay  şamanizmində  b e b   göyün  qatlarınm  şəkli  çəkilirdisə  də,  hər  halda  təsvirə 
sığmadığı  üçün Tanrının rəsminin olduğuna dair hansısa dəlil-sübuta rast gəliıınıir.
28  Tanrı  elçisi  mübarok  tlzlü  Boz  Qurda  da  ilahi  mənşəli  olduğunu  bildimıəkçün  bu  iizdən 
«kökbörü» deyilmişdi.

---