Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
ışarə vurıılmadığını qeyd edirsə də, az sonra yeııə «əski türk panteonıınun ulu ilahı Tanrıdır» deyir [244, s. 124-131], hətta ilahi Tenqri-Umaym cütlüyü haqda mifə işarə vurulduğunu belə «sezir» [уепэ orada, s. 133]. Halbuki bütün hallarda həmin ruhlar bu və ya digər dərocədə Tanrı qatma nisb;>tdə daha aşağı səviyyədə idilər. Olsa-olsa bu mənada şərq tiirkla- rindəki «tanrılar» təktaıırıçılıqla ciddi ziddiyyət təşkil etməmişdir [10, s.9]. Türk Tanıısı «təkdir və şəriki yoxdur». Hətta bir sıra hallarda Tanrı vəsfləri daşıyan Ülgen, Kuday özü də əbədi göy oğulları yerində çıxış edirlər vo s. Buııa görə də ənənovi türk mədəniyyətindən danışarkən bu mədoniyyətin təbiətinə zidd gələn «yer allahı», «göy allahı», «Tann oğlu», «su tanrısı (və ya ilahəsi)», dağ tamısı», «torpağın rəbbi» və b.k. ifadələr öziinü doğmltmur. Эпэпэvi türk mədoniyyotinin öz təbiətindən gəlməyən və din düşüncəsini doğru-düzgün oks etdirmək gücü olmayan lıəmin ifadəbrb bilorok ya bilməyərəkdən türk dininə çoxallahh bir təkallahlılıq donu geydirilir. Əski Orxon yazılarınm sirrini açan V.Tomsen beb türkbrin çoxtanrıh olduğuna inanmış, dıgər qonşu ölkəbrdəıı, məsəbn, Monqolustanda şamanizmdəıı qalma inanclarda əsason əski türkbrin çoxtnnnlı şamanizminin izbrini görmüşdür [153, s.173]. «Qədim ttirk panteonu və Azərbaycan mifologiyasmda panteonçuluğun davamı» deyə «başqa xalqlardakı qədər idarəedicilik funksiyasma malik allahlarla zəngin olmayan qədim tüık panteonu»ndan, «göyün əski türk təsəvvüründə allahlar məcınuu kimi dərk olunmağından», «baş allalı Tenqrinin (Göy-Tanrınm) ətrafında idarəçilik funksıyaları yerinə yetirəıı allahlar sisteminin yoxhığu»ndan bəhs edən müəllif də həmin «türk panteonu»nda dünya mif modelinin təhrif edildiyini söyləyir, «Altay mifologiyasmda qədim yunan, zərdüşt və ya lap elə yəlıııdi panteonunda gördüyü allahlararası çəkişmə vo vurıışmaları buıada görmədiyi» üçiın onu passiv panteon adlandırır və fıkriııə: «Yəni allahiarın aktiv həyatını və mübarizəsini təsvir edən nağıl vo tnifbrə bıırada təsadüf olıınmur. Allahlar arasmda xeyrin təntənəsi uğrunda mübarizə gözə çarpmır. Ona görə də türk panteonu «ölü və passiv pantcondur». Bu panteonda irəliyə doğru inkişafı göstərən, ebcə də şərin qarşısım alan motivbr yoxdur» - şəklində aydınlıq gotirir [81, s.26-30]. Yanlış olaraq bir deyil, bir çox tanrıdan bəhs edib «allahlar» admı verdikbri həmin gözəgörünməz qtivvətbr heç də yunanların və ya romahların diniııdə təsvir olunduğu kimi panteon təşİcil ebyərək vahid ümumi bir sistemdə birbşmir. «Qədim türk panteonu» ifadəsi də hər cür şərtiliyi ib bərabər heç bir halda уепэ də əııənəvi türk cəmiyyətində etnik mədəniyyətin ayrılmaz parçası olan din anlayışım səciyyələndirmir, əksinə, ona bütpərəstlik tipində çoxtanrılı bir din görünüşü verir, dini-mifoloji sistemi bir-birinə bağlanmayan, biri digəri ib ziddiyyət təşkil edən inaııclar toplusu kimi səc iyyə bnd i rməyə yol açır. Türk dini-mifoloji düşüncəsinin mahiyyətində olub onun struktunınu müəyyən edən tannçılıq «yazılıb-düzülüb göydən епэп Tann elmi» - kanonik mətnli göydən enma kitabı, eləcə də peyğəmbəri olmayan bir dindir. Əlbəttə, heç hansı dini sistem özlüyündə tək bir Tanrıya etiqaddan ibarət də deyil və bu baxımdan türk dini-mifoloji diinyagörüşündə эп ulu varhqdan başqa - O-ndan aşağı qatda bilinən, lakin O-nun varlığına, qudrətinə heç bir halda kölgə salmayan digər müqəddəs varlıqlar - əyəbr (ruhlar), övliyalar vo b. da daima yer alıbdır. Bir fıkrə görə, yerb göyün birliyi şəklində təsəwür edibn ilahi nizamla və bu ilahi nizamı yaıadıb yaşadan gücb bağlı «tanrı» sözü zaman keçdikcə tək Tann anlayışım ifadə etməkdən türk monoteizmiııin mahiyyətini təhrif edə bilməyəcək ölçüdə uzaqlaşaraq «tannlar» deyibn bir çox ilahi varlıqlan ifadə etməyə başlamışdır [16, s.42]. Sonralar şamanizm yayıldığı zatnanlarda tanrıçtlıq dini-mifoloji sistemi ib bağlı bir sıra mərasimbr məhz həmiıı səviyyəbrdə şamanizm mərasimbrinə transformasiya olunmuşdur ki, bu da məhz türk təfəkküriində gedən prosesbrlə əlaqəbnir. Yakutlarda tannçılığm bir izini yaşadan Tanqara Kayra xanla, məsələn, şamanxn bir e b bağlıhğı yoxdur. Sibirin türk xalqlarınm keçirdıkbri bəzi mərasimbrə şamanlann buraxılmaması isə həmin ritualların уепэ şamanizmb deyil, məhz tanrıçılıqla bağlı olduğunun bir sübutudur. Ümumiyyətb, türk dini inanış sistemindən damşılan zaırıan ən müxtəlif yozumlara yer verilmişdir. Bunlardan biri də Erlikb Bay Ülgeni qarşılaşdırmaqla əski türk dini sisteminə bəzən dualist bir din xarakteri verilmasi, bəzən isə xristian monoteizmi tətbiq edilməsi şəklində özünii gösteribdir. İslamı qəbul edən türkbrin müsəlınanlığa qədərki dini inanışlarından bütpərəstlik deyə bəhs olıınması da bu kimi yanlışlıqlar- dandır. Əslində isə türkbrin cəmiyyət həyatındakı nizamının özü də «dtinya nizammm bağlı olduğu Tanrı» inanışmdan gəlirdi. Əski türkbr Tannnm hər şeyo qadir güc olduğuna inamrdılar. Başlanğıcını yerlə göyiin bir bütövlük bşkil etdiyi din düşüncəsindən alan Göy-Tanrı inanışı - tanııçılıq idi ki, ənənəvi türk cəmiyyətindəki din anlayışmı təməlində maddiyyat dayaııan əski yunan və eləcə də öz qidasmı möcüzoyə inanmaqdan alan digər dini düşüncə sistemlərindən ayırırdı. Türk xalqlannm dini-mifoloji inamşlarmın geniş təsvirini verən araşdırmalann meydana çıxmasım indilik çətinləşdirən bir səbəb əski türk Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|