Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
başlanğıcı guya göylərdə imiş. Tuva xalq inanışlanna görə тйэууэп qisim şamanm da mənşəyi göyə bağlıydı). Türk mifoloji düşüncəsində göy universal nizamm arxetipı kimi sadəcə tobiətin, kosmosun bir parçası deyildi. Burada göy və bütövlükdə sonsvız göylə eyniləşdirilən Tanrı adları bir-biıini tamamlayırdı. İnamlmışdır ki, insana qut göndərən - can bəxş edəıı də göydür. Göyün iradəsi ən üstiin sayılmışdır. Əkiııçi 1 iklo məşğul olan xalqların gözü yerdəydiso, atlı-köçəbə türkbrin gözləri və düşüncələri göylərdəydi. Özlərinə və göylərə həmin sevgilərindəndir ki, türklər dağlarda, düzənbrdə azad yaşamağı üsttin tutardılar. Qəlbindəki azadlıq duyğusu yaşayış tərzi ib şərtbnən qədim tiirkün düşüncəsini məşğul edən də yalmz göybrin dərinliyi, yalnız sonsuz mavilik idi. Həmin düşüncəyə görə bu sonsuz mavi göy qübbəsinin, onun üzərində dolaşan günəşin, Aym və ulduzların bir yiyəsi vardı. Нэг пэ var hanıısmı О yaratmışdır. Göyün hər şeyi gördüyünə, bildiyinə iman gətirilmiş, Göy Tanrısı dünyanm sahibi bilinmiş, insan cəmiyyətində olanlarm hamısınm göybrin iradəsiyb baş verdiyinə inamhruşdır. Bir sııa xalqlar öz mifık əcdadlarmı, əsilbrini-kökbrini göy brb bağladıqlaıı kimi türklər də əcdadlanııın səma mənşəli olduğuna inanmışlar. Əski türk təsəvvürbrində göyün maddi olaraq qavramlması ilə onun mənavi giic-qüwət qaynağı olması şəklində təcəssümü arasmda bir elə fərqlilik yox idi, yəııi göy maddi olduğu qədər də dini-ruhani mahiyyətliydi. Göyün rəngi müqəddəs sayılmışdır. Təsadüfı deyil ki, türk mifoloji sistemində göyün rəngini daşıyan obrazlar səmavi mənşəli və sakral varlıqlardı. İdrakın yetə bilməyəcəyi intəhasız yüksəklikdə olması onu «Göy-Tanrı» (kök Tenqri) şəklində türk Tanrısının da vəsfinə çevirmişdir. İlkin əcdad, mədəni qəhroman Boz Qurda da «Gök börü» deyilmişdir. Müsolman olmayan türkbrdə isə Xızırın bənzəri sayılan müqəddəs varlıq «göy saqqalh ixtiyar qoca» idi. Türk milbtinin yaratdığı, milli vicdanlı bir dövbtin «Göy Türk» adı isə dövbtin эп uca və güclü çağının bir yadigarıdır. Göytürklərdə xaqanlıq «kut»unun «Tenqri tək» göydoıı gəldiyiııə inanılırdı.36 L.Potapov yazır ki, qodim türklərdə göyə yalvarış mərasiminə kimin başçılıq etdiyinə dair əldə dəqiq bilgi yoxdur... Güman etmək olar ki, əsas mərasimə xaqan başçılıq ebmişdir [335, s.274]. 36 Göytürk çağında Tanrı ilə xaqan arasmda, xaqanın Tanrı buyruqlarına uymasıyla əlaqəlı olaraq Tann ilə ulus arasmda sürəkli birbağın varlığma inanılmışdır [158, s.l 15]. Тэк Tannya inanıldığı üçün qədim türk inanc və düştincəsində birlik vardı və bu düşüncədə göyb yer və insan üçlüyü vəhdətdə götürülürdii. Dini mərasimbrini də üzü gündoğana, günəşin hərəkəti yönündə icra edən qədim türkbrin kainat haqda düşüncəbrinin əsasmı da bu biitünbşdirici ruh təşkil edirdi. Əski türkbrə görə, başlanğıcda göylə yer böKinməz bir bütövlük təşkil etmişdir. Mif mətnbıində göyün qabaqlar yerə yaxm olduğunun söybnməsi göyb yerin bir bütövlük içərisində olduğu düşüncəsinin ifadəsidir. Bu diişüncəyə göıə göyb yer heç özləri də ayrılıqda yaradıcı deyildibr. Göyb yerin, yəni Hürmüzün və Əhriməniıı daimi savaş halmda olduğu düşünübn İran düşüncəsindən fərqli olaraq, tiiık təfəkküründə göy, yer və insanlıq vücud kimi bir olub ahongdarlıq ıçindəydi. Göytürkbr xaqanlannı çox zaman «Tenqridə bolmuş», yoni «göydə olmuş» kimi göstərirdilər. Əski türkbrə görə Gıinəşin, Ayın və uldıızlanıı dolaşdığı ayrı göy qatları vardı. Lakin bir ayrıca göy qatı vardı ki, Uca Tannnm о qatda qərar tutdıığu dtişünülürdü. Bu mənada «Tcnqriteq Tenqri»nin «göyo bənzər göy» kimi izalıı qaıanhqdır. Bəzi miiolliflər (B.Ögel və b.) onu «Uca Tanrı» anlamında qəbul edir. Göy kultunun erkən çağlarda əski Yer Ana kultıı ib bağhlığını stibuta yetiron çoxlu sayda mifoloji va etnoqrafik qeydbr var. Göy kııltıı digor torəfdon dağ, ağac kultu ib əlaqəlidir. Türk xalqlannın əski göriişbıini yaşadan mifoloji mətnbrdən anlaşıldığma görə də başlanğıcda göy уегэ yaxın olubdur, lakin insanlar qanlar tökdiiyündən, borokotiıı qodıini bilmədikbrindən Tanrı qəzəbbnib göyü yerdən uzaqlaşdırıbdır... Göy kultu sonrakı çağlarda da türk xalqlarınm itıanc sistemimb mühüm yer tutmuşdur. «Tanrı» və «göy» məfhumlarmın eyni sözlo ifadosi bu monada göy kultunun türk inanc sistemindəki alıomiyyətli yeriııi aydın sociyyəbndirir. Tann sakral tobiətli göyb bağlıdır, yoııi yüksokdir vo uludur. Lakin bbii ki, göy də sadəcə Tanrının özii dcyə qobııl edilınəmiş, yalnız göyü deyil, bütün kainatı əhatə etmişdir. Türk düşüncəsində Taıın («Təııqri») anlayışı «ulıı ağac» vo «ıılu dağ» («tenqri taq») kimi məfhumları da özündə ehtiva edibdiv. I iirkbrdə Tanrı dağı miiqəddəs sayılırdı, çünki ulu dağlar Tanrının ilahi vəslbrini daşıyır, buna görə də həmin adla anılırdı. «Tanrı» adı Azərbaycaııdakı «Cingirdağ» (Tanrı dağı) adında qorunmuşdur. «Tenqri kaqan», «tenqri elim» kimi ıfadəbr iso anlayış olaraq «Tanrı»nın məlız ulııluğunu vəsfləndirir. Kainat bir bütün olaraq Tanrı kimi düşiintildiiyündən tiirk mifoloji təfəkküründə ulu dağlar, ağaclar da hər biri özliiyündə Гаппт vəsflaııdirən ilahi dəyər daşımışdır. Sakral məzmun daşıyan «tenq(e)ri» (taruı) anlayışmın Oıxon türk yazdı abidələrində «soıısuz göy»ü bildirməyin yanı sıra, «yüksək dağ» və «böyük ağac» anlayışlarım da özündə ehtiva etınəsi bu fıkri bir daha təsdiq edir. Məsələn, Sayan dağlan tuva türklərinin dilində «Xan tenqır»dır. Tyan-Şamn Qırğızıstanla sərhoddəki əıı yüksok zirvəiərindən biri «Xan-Tenqri» adını daşıyır və ya уепэ Qazaxıstanda Çingis dağlannm mərkəzi hissəsi «Xançingis» adı ilə bilinir. Dərbənd yaxınlığmdakı Qayakəııddə isə yerli camaatın Tenqrixan adım veıdiyi toxunulmaz, müqəddəs bir ağac vardı. Türk tannçılıq sistemində Göy-Tanrımn rəınzlərindən biri olan ulu ağacın Tannnı vəsfbndirməsi baxımmdan Azərbaycandakı Tanrıaltı pirinin adı da mənalıdır. Bıırada, əlbəttə, ağacm özü deyil, onun maddi ifadəçisi olduğu anlam görklü Tanrmı rəmzləndirir. İnsanların bir-birinə münasibətləri, həmçinin cəmiyyətb təbiət arasmdakı bağlıhqlar türklərin ənənəvi dünyagörüşündə bir ayrı yeri olan bu universaliyanın yardımı ib təsvirini tapmışdır. «Bay terek» [168, s.94], «Temir kavak» və ya «Həyat (Dünya) ağacı» deyibn mübarək üzlü «övliya ağac» inanışma tək bir türk mifologiyasında deyil, bir çox digər mifoloji sistembrdə də rast gəlinir. Mifoloji çağ türk düşüncəsində müqəddos, «övliya ağac» Tanrıya qovuşmağm yoluydu. İnamşa görə ulu dağlar kimi müqəddəs ağaclarm başları gözb görüııə bilməyəcək qədər göybrə doğru yüksəlir və göydə olduğu sandaıı işıq dolu cənnət abminə yetişir. Həmin mediativ təbiətli övliya ağaclar zaman keçdikcə Tanrının gözb görünə bibn rəmzinə çevrilmişdir. B eblikb, «övliya ulu ağac» türk düşüncəsində Tanrının ilahi vəsflərinin maddi dünyadakı simvolu halma gəlmiş, bir sözb, O-nu ramzbndirmişdir. Türk xalqlarının ənənəvi dünya görüşlərində ağac insanlarm biri- biıiyb, təbiətin cəmiyyətb bağhhğınm bir rəmzi ifadəsiydi. Xakaslarda yaşblar qayın ağacının yerin dərinlərinə işbmiş köklərində yeraltı dünyasmdakı əcdadlar abmi ilə bağlayan gücün ifadəsini görürdübr. Türk xalqlarmda ulu ağaclarm övliya adları ib anılması da geniş yayılıbdır. Hər halda Tannnm birliyini rəmzbndirdiyi üçüıı xüsusən də yalqız ağaclar mifık inanışlaıda mühüm yer tutmuşdur. «Övliya ağac» mifologiyaya dair ədəbiyyatlarda mifopoetik dünya modelinin эп geniş yayılmış simvollarmdan olan «dünya ağacı» [299, s. 162-163], «şaman ağacı», «bay- terek»... kimi adlarla bilinir. Dünya xalqlannm mifologiyalannda «Həyat ağacı», ayrıca Altay türk mifologiyasmda isə «Bay-Kaymq», nağıllarda «Temir terek» də deyilir. Ulu ağacların övliya adı ib amlması türk kosmologiyasmda kosmik ağac simvolundan qalan əski inamşların yadigarıdır. Dünyanm təıı ortasmda yüksələn həmin ağacın kökbri yer altma, qol-budaqları isə Dünya dağınm zirvəsiııə ıızanırdı ki, bebcə, lıəmin müqəddəs ağac kainatm hər üç qatını, hər üç kosmik zoııanı - göy, yer və yeraltı dünyaları bir-birinə bağlayırdı. Ayin və mərasimlərinin başlıca ünsürü olan qayın ağacma şamanlar öz ilahilərində «bay qayın» deyirdibr. Qayın ağacı Tanrı ib bəndəsi arasmda ilahi bir köıpii kimi düşünüliirdü. Şorlarda dağ və su ruhlarının şərəfinə birgə ayiıı də qaym ağacınm altında keçirilirdi. M.Kaşqarlınm «Bay yığaç»ı [120, III, 158] bir yer adı olaıaq qeydə almasından başlamış, Qazaxıstandakı bir çox təbii obyektbrin -- yer adlanmn da «Aulie aqaş» (Övliya ağac, nuiqoddəs ağac) biitvin hallarda ağacm türk mədəniyyətindəki simvolikasma işarə edərək omm miiqəddoslik vəsfini bildirməklə əslində bir-birini tamamlayır. Ağacla bağlı bu yer adları maddi abmin həmin obyektbrinin dini-mifoloji anlamda sinıvolik özəlliklərinin ifadəsidir. Qazax baxşılarmın təsəvvürbrinə görə dünyamn hər iiç qatını - göylər abmini, aralıq dünyam və yeraltı abm i birbşdirən müqəddəs ağac - Bay-Terek Dünya ağacını rəmzbııdirir. Baxşıların yaradılış lıaqqırıdakı təsəvvürbrina əsasən, dünyamn tən ortasında əzəldəıı yaranmış Göy Təpə ucahr. Bay-terek (Bay Diıək) isə həmin Göy Təpənin zirvəsində boy atır. Bıı Bay-terekin dörd budağı göy qübbəsinin bütün qatlanm yaııb keçir. Göyün qatlarım saxlayan da Bay Dirəyitı budaqlarıdır. Onun kökü Yeı in biitün qatlarından keçib suların dərinliklərinə qədər işbyir... [229, s.40- 44]. Bu mənada Bay-Terek eyni zamanda aralıqsız ölüb dinlmolər şəklində əbədi var olmanı - kainatdakı dövriliyi simvolizə edir. Tanrını vəsfləndirən miıbarək üzlü övliya ağacların lüık mifologiyasınm qanunauyğunluqları baxımmdan bir sııa özəllikləri vardı. Гэк və bənzərsiz olması, ölümsüzlüyii rəmzbndirməsi, sığınılacaq yer olması və b. kimi hənıin vosflər də başlıca olaraq Ulu Göy-Tanrmın daşıdığı vosflərdir. Bu üzcbn yalqız ağac müqəddəs bilinmiş, onu kəsınək güııah sayılmışdır. Beblikb, «Tann dağı» kimi «övliya ağac» da tiirk mifoloji düşüncə dünyasmda Tannm simvolizə etməkdədir. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|