Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

olur.  Özü də  о  şamanların bədəııləri  tikə-tikə doğramr ki,  onların  özlərinin 
abaası ruhlan  var.  Şaman mərasimi  ilə əlaqəli yakut atalar sözündə  «dua  ilə 
abaahı  belə  çıxıb  gedor»  deyilir  [219,  s.101].  Bir yakut  olonxosunda  qoca 
abaasının  öz  oğlunun  sümüklərini  bir уегэ  yığaraq  beşikdə yelləməyindən, 
cadulayıb onıı dıriltməyindən danışılır.
Yakutlaıda  qədimbrdə  abaasılann bir  tayfa  olduğuna  dair  tosovvür 
də  vardı.  V.İonovun yazıya  aldığı  mətnə  görə,  bu  yer üzündən  başqa,  yer 
altmda  da  bir  diyar  var  ki,  abaasi  deyibn  tayfalar  həmin  diyarda  yaşayır 
[164,  s. 113].Yakutlarm  dini-mifoloji  tasəvvürlərində  bu  varlıqlar  mənşəcə 
də «ayn» ruhlardan fərqləndirilir, onlara tamamib əks qütbdə yerbşdirilir.
Yakut  şamanizminə  əsasən,  о  biri  dünyada  yaşayan  və  adma  «İye 
kııl//İııe  kııl»  deyibn  baş  hami  ruh  obrazı  da  türk  şaman  mifologiyası 
baxımından  diqqəti  çəkən  obraz-anlayışlar  sırasındadır.  Yakut  şamanist 
ənəııəsinə  göıo,  şamamn yaıdımçı ruhlan çox sayda ola bilirdi.  Lakin  «iye- 
kııl»  onlaıın  sırasına  aid  deyildi  və  şamanm  keçirdiyi  mərasimbrə  do 
qatılmırdı.  Onun  işi  şamanm  sağlığı  qeydinə  qalmaqdan  ibarət  idi.  Bu 
qoıuyucu  ruh  şaman  əfsanəbri  və  söylomobrino  asasən,  vəhşi  heyvan 
görtmüşlüdür.  Onların  həqiqi  görkəmbri  necədir,  bu,  heç  şamanlann 
özlərinə  beb  bəzən  doğru-dürüst  bolli  olmur.  Şamanlar  baş  hami  ruhları 
olan  «iııe  kııl»ın  adi  adamlara  görünməməbri  üçiin  onların  gözbrini 
dumanlandmb  qaraldarlar.  Bu  hami  ruhlarsa  adamlara  hər  diirlü  heyvan 
donunda,  göriinə  bibr,  ayrı-ayrı  cildbrə  diişo  bibr.  Artıq bu,  həmin  ruhun 
daşıyıcısı olan  şamandan asıhdır;  yəııi  şaman hansım  istərsə  «ine  kııl» da  о 
donda gözə göriinəcəkdi.
Etnoqraflarm  va  türk din  tarixçibrinin  diqqətini  bir xeyli  çəkən  «ine 
kill (iye kul)» istilahımn yakut şamanizmində noyi  ifadə etdiyi məsələsi tam 
həllini  tapınış  sayıla  bilməz.  İlk  dəfə  V.Seroşevskinin  təsbit  etdiyi,  lakin 
özünün  do  dəqiq  izah  edə  bilmədiyi  «iye  kııl»  istilahı,  ona  Tüspüt  adlı  bir 
şamanm  anlatdığma  göto,  qam-şamanın  heyvan  şəklindo  təcəssüm  edən 
camdır.  Bu aıılayışm tam izahmı tapmamağmm bir səbəbi də şamanlarm  öz 
«iye kııl»lannı  gizli  tutub yerini  mümkün qodor bolli  etmoməyə  çalışmaları 
ib   bağlı  ola  bilir.  Şaman  motıılorino  görə  şamanı  dünyaya  gətiron  bir  ana 
heyvan var. Uzaq şimalda, deyiıbr, qol-budaqlarında yuvalar qurulmuş olan 
bir  şam  ağacı  boy  atır.  Ana  heyvan  qartal  donlu  dəmir  lobkli  nəhəng  quş 
olub  uçaraq  həmin  bu  yerə  gəlir.  Yuvada  oturub  yumurta  qoyur.  Sonra  о 
yumurta  iistə  kürt  diişür.  Quş  ogsr  yumıırtanın  üstündo  düz  üç  il  yatırsa 
onda  yumurtadan  çıxan  şaman  güclü  şaman  olur,  bir  il  yatırsa  onda 
yumurtadan  çıxan  şaman  zəif  olur.  Şamansa  yumurtadan  çıxan  kimi  ana
heyvan  onu  tərbiyə  eləmək  üçiiıı  təkayaqlı,  təkqollu,  təkgözlii  iblis  şaman 
qadına verir [95, s.37].
Ə.Inan  iye kııl'mm  «Divanü  lüqatit-türk»dəki  «p3ri-eş»b  və  bu  giin 
qazax-qırğızların  «arvak-eş»  dedikbri  heyvan-ruh  ib   çox  yaxın  bağlı 
olduğunu  təxmiıı  edir,  Altay  şamanizmində  «yula»  deyibn  ruhu  onun 
variasiyası  sayır  [134,  s.458-459],  Yakutlarm  inancma  görə  «iye-kııl»ın 
başına  gələnlər  e b   şamanın  da  başına  golir.  Onun  ölümü  iso  e b   şamanm 
ölümü deməkdi.  Şamanın heyvan surotindo təcəssüm edən ruh yoldaşı «iye- 
kııl»,  ümumiyyətlə,  yakut  şamanizmində  həm  şaman  ruhunun  torbiyəçisi, 
həm  də  şamanm  ruhi  yol  yoldaşı  kimi  təsovviir  olunmaqdadır.  Şaman 
ruhunun  tərbiyəçisi  olaraq  «iye-kul»  arxaik  inisiasiya  morasimindo  aııa 
kultunun oynadığı rola boıızəyir.
Neofıtin  inisiasiya  mərasimindən  keçmosi  onuıı  öliib  yeııi  bir 
keyfiyyotdo doğulmasmı  romzlondirir.  Həmin  proses mifoloji  ana-heyvanın 
səltənətində  və  məhz  onun  hamiliyi  ib   lıəyata  keçirilir  [42].  Bəıızər 
funksiyanı  da  «iye-kııl»  yerinə  yetirmokdodir:  neofıti  tərbiyo  edoıək  omı 
yenidon  quran,  yeni  keyfiyyotli  varlığa  çevıron  də  «iye-kııl»dır.  Bcblikb, 
yakutlarm  «iye-kııl»ı  şamanm  о  dünyada  yaşayatı  ruhudur.  Şamanın  ruhu 
ilə  bu  ruhu  yaradan,  doğuran  vo  ya  tərbiyə  ebyən  hami  ruhun  özü  biri- 
birinin  bonzoridir.  Qam-şaman  homin  ruh  vasitosib  о  biri  dünyaya  adlaya 
bilir.
Bütün  bunlarla  yanaşı,  qeyd  olunmalıdır  ki,  şamanizmlə  bağlı  türk 
xalqlan  arasmda  yayılmış  bilikbr  XIX  osrdo  rus  və  Avropa  aliıııiori 
tərəfindən  toplanaraq  araşdırılsa  da,  hoınçinin  XX  əsr  ərzindo  şaınan 
mifologiyasmm  öyronilmosi  işi  davam  etdirilsə  do,  Azorbaycaıı  ərnzisindo 
şamanizmb  bağlı  inanışlar  uzun  ilbrdotı  bəri  пэ  toplanmış,  no  do 
araşdırılmışdır  [18,  s.24].  Ona  görə  də  bıırada  şaman  kosmologiyasını  oks 
etdirən  mifoloji  varlıqlardan  və  onlaıın  xüsusiyyətbrindən  həblik  bolıs 
etmək olmur.  Lakiıı  şamanizmlə sufızıniıı qovuşuğunda  meydana çıxan sufı 
ocaqları  vo  onların  başçıları  haqda  ata  və  baba  kultu,  ebcə  də  övliya 
anlayışı ib  bağlılıqda sonrakı fəsildə qismən də olsa danışılacaqdır.
Türk  şaman  mifologiyasını  əks  ctdirəıı  obrazlann  struktıırundan 
bohs  edərkən  türkbrin  ruh  hoyatı  ib   bağlı  bir  sıra  obraz-anlayışlar 
üzərində  dayanılmasına  da  ehtiyac  duyulur.  Molumdur  ki,  diııi-mifoloji 
göriişbrin daimi mülıüm elementini cisimsiz, maddi olmayan  varlıqlara  iııam 
təşkil  etmişdir.  Ona  görə  do  ruhun  varlığına  inamm  yer  almadığı  bir  dini- 
mifoloji  sistem də yoxdur.  Ruhlar  haqda  oski  təsəwürlərin  fövqəltəbii  Ulu

---