Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

aldm?  Biitün  bu  törətdiyin  möcüzələr  hansı  etiqad  və  giicün  sayəsindo 
olur?» -   deyə  soruşduğu  zaman  о  da:  «Мэп  heç  bir  ulu  qiivvət tammıram. 
Neyləyirəmsə  öz  giicümə  və  etiqadım  sayəsində  ediram»  -   cavabmı  verir. 
Bu  sözbrdən  hiddətbnən  Ulu  Yaradıcı  onu  oda  atdmr  ki,  həmin  alovdan 
şamaıı ruhları yaramr [95, s.136].
Orxon  tiirkbrinin  təsiri  altmda  yaşamış  və  onlann  bir  sıra  adət- 
ənənələrini  qoruyub  saxlamış  olan buryatlarda  «Irkıl»  kultu  son çağlaradək 
yaşayırdı.  Həmin  kultla  bağlı  onqonun  öniində  oxunulan  ilahibrdə  «İrkıl» 
(Irqıl  Böge)  xatırlanırdı.  Əslində  şaman  folklorunda  tosvir  olunan 
qamlardan  funksiyalan  ib   fərqbnməyən  Aan  Arqıl  Oyun  yakutların 
təsəwiiründə 
hami 
(qoruyucu) 
olub,  eyni 
zamanda  gəbcəkdən, 
olacaqlardan  xəbər verirdi.  Beblikb,  Aan  Arqıl  Oyun Tannya  qarşı  gəbn, 
O-nunla  mücadibyə  qalxan  ilkin  şamanlar  kateqoriyasına  daxildir. 
Başlanğıc  çağda  -   mifık  zamanlarda  göydə  yaşadıqlanna  inanılan  ilkin 
şamanlar  isə  Ulu  Ana  kompleksini  rəmzbndirir.  Aan  Arqıl  Oyun  bu 
mənnda UIu Anam simvolizo edir.
«Aan Arqıl  Oyun» adma  Oğuz dastanlarınm  müxtəlif rəvayətbrində 
İrkıl  Ata və ya  İrkıl  Xoca  da  deyilir.  Rəşidəddin  «Oğuznamə»sində  onunla 
bağh  «tüık  törə  və  ayinbriııin  əsasını  qoyan bilgə  Trkd  Xoea  olmuşdur» -  
deyilir.  Bənzər funksiyam Türkün adma bağlayan Əbülqazi  «Türk şəcərəsi» 
əsərində  Iıkıl Atamn bir tüık bilgəsi  (müdrik, bilici) olduğunu yazırdı  [135, 
s.196].  «Divanü  ltiqatit-türk»də  «ırk»  sözünü  «kahinlik,  gizlin  olanlan  üzə 
çıxaıma;  tale»  kimi  mənalandmhr  («Irkım  açıldı»  -   Taleyim,  boxtim 
açıldı).  V.Radlov  sözlüyündo  də  «ırk»  sözünün  «tale»  anlamı  ifadə  etdiyi 
göstorilir. Pekarski sö/lüyünə görə, yakutcada «ırala-» sözü vardı ki, «irolini 
görmək, olacaqlan bilmək, gəbcəkdən xəbor vermək» mənası bildirirdi.
Əski  tiirkcədə  «fal»  anlammda  işbnmiş  «ırk»  sözü  şəcərə 
ənənəsindən  bilinən  «İrkd  Xoca» obrazınm  adında yaşayır.  İlk şamanın  adı
-  «Arqıl»  da  «İıkıl»  (Irkd)  adının  özüdür və eyni  bir «ırk»  kökündən  gəlir. 
Beblikb, şəcərə ənənəsiııdəki İrkıl Xocanın admda yaşayan «Arqıl» da əski 
türkcəda «fal»  anlamlı  «ıık» sözündən  gəlir. İlk şamanlar isə daha çox falçı 
olmuşlar.39
Türk  şaman  mifologiyasında,  о  cümbdən  yakutların  dini  inanc- 
larında  geniş  yer  tutan  varlıqlardan  biri  də  yer  altda  yaşadıqlarına  inanılan 
abaası//abaahı  deyibn  bədxah  ruhlardır.  Bu  ruhlar,  dini-mifoloji  inaına
M  Əııənəvi  olaraq  luva  şamanları  da  azarlını  sağaltmağa  gəldikləri  /aıııatı  toxmaqlarını 
atmaqla fala baxar, bununla azarlınm taleyini  müəyyon ctmoyə çalışardılar.
görə,  insanlara  dərd-azar  gətirmək  üçün  yer dünyasma  çıxarlar.  Təkayaqlı, 
təkgözlü  və  keçəl  təsəwür  edibn  həmiıı  abaasdar  demonik  surətbr  olaraq 
dönərgə təbiətlidirlər.  Əski  zamanlarda yakutlar bir  insanın bəlli  yaşdan tez 
dünyasmı  dəyişməsini  də  acıqlı  ruhlar  olan  həmin  abaasılarm  adıyla 
bağlayardılar.  Xomusun  (qopuzun)  səsinə düşkün  demonik ruhlu  abaasılar, 
yakutların  inamına  görə,  adamlardan  fərqli  olaraq  dah-dah  gedirbr  [381, 
s.126].  Bu  da  уепэ  onlann  qaranlıq  yeraltı  dünyasına  maxsııs  xtoııik 
varhqlar  olmalanndan  golir.  Onların  bir  cəhəti  də  yer  tiziindən  gəbnbri 
görə  bilməmələridir.  Elə  özbri  də  yer  üzünə  çıxan  zaman  göriinməz 
olurdular. Onları dünya üzündə olsa-olsa yalmz görüeübr görə bibrdibr.
Şaman  əfsanələrində  deyilir  ki,  ruhlar  şaman  olacaq  kəsin,  yəııi 
qamlıq  etməyə  namizəd  olan  adamın -  neofıtin  canım  alıb  yeıaltı  dünyaya 
apararlar.  Şaman mifologiyasına  görə  burada beb canlan  yııvada  saxlamaq 
üçün aynca yer də var. Yeraltı  abm  ruhlan abaasıların vergi  verəcəkbri  bu 
canlan  mifık  quş  görünüşlü  bir  varlıq  bəslər,  böyüdüb  yetişdirər.  Bəzi 
şamanlann  anlatdıqlanna  görə  onlan  saxlayan,  burada  gəbcəyin  şamam 
kimi  yetişdirən  bir  qan  var  ki,  bütün  «ulu  şamanlar»ın  anası  sayıhrdı. 
Gəbcəyin güclü şamanmın cam (ruhu) yeraltı dünyada üç il saxlanardı. Zəif 
şamanlannsa  canlan  bir  il  orada  qalardı.  Bu  müddət  başa  çatandan  sorua 
gələcək  şamanın  «kut»u  yenidən  diinya  iizünə  qayıdır,  tərk  etdiyi  cismə 
qovuşurdu.  Cam  oğurlamb yeraltı  dünyasma  apanlan  adam həmən  müddət 
ərzində  dəli  kimi  olurdu.  Bu  hal  canın  -   ruhun  dustaqlıqda  qaldığı 
zamanadək davam edardi.
Abaasılar  gələcəyiıı  məhz  həmin  şamanlannın  mənəvi  «ataları»  -  
yaıadıcılarıdır  [95,  s.12].  Yeraltı  dünyadakı  о  ev  də  e b   abaasılanndır. 
Abaasdar  həmin  evdə  oğurladıqlan  «kut»  deyibn  canlaıı  tərbiyə  edib 
öyrədərbr.  Vaxt-vədə  tamam  olanda  onlar  gəbcak  şamanın  bədənini  yarar, 
hissə-hissə  doğrarlar.  Bununçün  əvvəlcə  onun  başını  kəsib  uca  bir  уегэ 
qoyarlar ki, bədənin песэ tikə-tikə doğrandığını baş özü görə bilsin.  Soııra bu 
bədən  doqquz  yaman  ruhlar  arasında  bölünər,  ya  da  doğramb  gəbcək 
şamamn  qamlıq  edəcəyi  yollara  atılar.  Gələcəkdə  qüvvətli  şarnan  olacaq 
birinin  bədəni  bütün  yaman  ruhlara  yetir.  B eb  olduqda  şaman  azar-bezar 
gətirən  bütün  ruhlann  yolunu  b ib   bilir  və  azarlım  asanca  sağaltmağı 
bacarır.  Əgər  gəbcək  şamanm  cismi  bölüşdüriibrkən  yaman  ruhlardan 
hansısa  birinə  çatmazsa  şaman  xəstəlik  gətirən  həmiıı  yaman  ruhları  tapıb 
azarlınm  canını  onlardan  ala  bilmir.  Bədəni  doğranıb  «yeyibııdən»  sonra 
cismi  də  «təzəbnən»  gəbcək  şaman  bu  vaxt  öz  evində  ağır  xəstə  yatar 
[уепэ  orada,  s. 12].  E b   bir hala düşər ki,  ona artıq пэ ölü,  nə  diridir demək

---