Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

dastanları  dövründə  oğuzlarm  epik təfəkküründən  Boz Qurd  obrazmm  az 
qala  silinmiş  olduğuna  dair  mülahizələr  bu  anlamda  etnik-mədəni 
ənənənin  gerçəklərini  əks  etdirmir  [29,  s.13].  B eb  ki,  «Dədə  Qorqud 
kitabı»nın  Vatikan  nüsxəsində  «sırtı  yoluk  boz  qurt»  ifadəsi  yer 
almaqdadır;  türkoloq  V.Zahidoğlu  türk  dillərində  «sırt»  sözünün  «üz, 
görünüş»  anlammdan  və  «yoluk»  sözünün  də  «xoşbəxtlik,  səadət» 
mənalarmdan  çıxış  edərək  buradakı  «sırtı  yoluk»  tərkibinə  «üzü  nurlu, 
mübarək  üzlü»  kimi  bir yozıım  vermişdir  [103,  s.152-153].  Bu  şəkildəcə, 
Boz  Qurda  «mübarək  üzlü  Boz  Qurd»  deyilməsi  obrazm  mifoloji 
simvolikasıyla  uyğunluq  təşkil  edir və  etnik-mədəni  dəyərlər  düzümündə 
öz  tam  təsdiqini  tapır.  Həmin  ifadədir  ki,  dastanm  digər  -   Drezden 
ntisxəsinin  eyni  boyunda  «Qurd  yüzi  miibarəkdir...»  şəklində  də 
təkrarlaııır.
Çin  Tiirküstanı  türklərinin  əybncəbrindən  danışarkən  Qrenardm 
anlatdığı bir oyun var ki, qırğızlar ona «gök böri» deyirlər.  Bu oyun,  böytik 
alim  M.F.Köprülüyə  görə,  əski  bir  ayinin  qalmtısıdır  [140,  s.100-101]. 
V.Qordlevski  yazırdı  ki,  Boz  Qurd  önümüzdə  türk,  şaman  inamşları 
diinyasını  açır  [199,  s.320].  Boz  Qurdla  bağlı  mifik  hekayətlər  qonşu 
slavyanlara  da  keçtnişdir.  Qədim  ruscada  işlənətı  «bosıy»,  «bosov’» 
sözləri Qıııdun «boz» təyinindəndir.
Etnoqonik  proseslərin  iştirakçısı  olub,  sosial  düzənin  təşəkkülündə 
dn  fəal  rol  oynayan  Boz Qurdun  mədəni qəhrəman  funksiyası bir sıra türk 
mifoloji  mətnlərində  açıq  biçimdə  qorunub  qalmışdır.  Uzun  müddət 
yanlışlıqla  daha  çox  bir  totem  gözündə  görülən  Boz  Qurd  obrazmda 
əslində  totemizmin  пэ  sosial,  пэ  hüquqi  aspekti  var  [9,  s.8-11]. 
Totemizmdə  etnik  birliklərin  daxili  bölgüsünə  xidmət  edən  totemlərin 
əksiııə  olaraq,  biitün  türklərin  müqəddəs  saydıqlan  bu  varhq  mifoloji 
diişüncə  hadisəsi  kimi  öz  simvolikası  ilə  türk  etııosunu  bır bütöv  halmda 
birləşdirir.  Məhz  həmin  ulu  əcdad,  qurtarıcı,  yolgöstəron  vəsfləri  ilə 
daşlarm  belə  yaddaşmacan  işlənən  Boz  Qurd  obrazı  sonralar  da  türkhriıı 
inanışlarına  nizam  verərək  milliyyət  duyğusunun  tarixi  təşəkkülü 
prosesində  əhəmiyyətli  yer  tutmuş,  milli  idealm,  türk  millətsevərliyinin 
гэптапэ çevrilmişdir.
Beləliklə,  terminoloji  baxımdan  bir  çox  problemlarin  olduğu  türk 
mifologiyasında həmçinin  mədəni  qəhrəman  anlayışı  ilə  bağlı  dolaşıqlıqlar 
var.  Yəni  e b   hallar  olur  ki,  epik  qəhrənıanla  mədəni  qəhrəman  anlayışları 
arasmda  fərqlər gözlənilmir.  Araşdırmalarda Türk,  Oğuz,  eləcə də Koroğlu 
obrazları  çox  vaxt  sadəcə  epik  qəhrəmanlar  kimi  təqdim  olunmuşlar.
Halbuki bu obrazlar, bəzi  mifoloji  mətnlərdən  açıq-açığma anlaşıldığı kiıni, 
genezisdə  mədəni  qəhrəmanlardır.  Mənqəbəbrə  əsasən, Türkün  çadın  icad 
etməyi və b.  onun  mədəni  qəhrəman  fiınksiyasından gəlir.  Yakut mifləriııin 
qəhrəmanı  ilkin  əcdadlardan  Ər  Elley,  tarixi  rəvayətlərə  görə,  ilk  olaraq 
maişət  əşya  və  mərasimlərini,  ısıax  ayinini  təsis  etmişdir.  Həmçinin  Oğuz 
xan bir mədəni qəhrəman  kimi bir  sıra ictimai  təsisatlann,  hərbi  strukturun 
yaradxcısıdır  [249,  s.48-49].  Oğuz xamn məsləhətçisi  olan  Uluğ Türk,  Boz 
Qurd,  Xıdır  obrazlan,  tədqiqatçılara  görə,  ilkin  əcdad -   mədəni  qəhrəman 
tipinə  aid  oluna  bilər.  Eləcə  də  Koroğlu  özlüyündə  mədəni  qəlırəman 
obrazmm  epik  transormasiyasıdır.  Bir  sıra  türk(mən)  uruqlannm  öz 
köklərini Koroğlunun  adı  ilə əlaqələndirməbri,  habelə getdiyi  hər yerdə  bir 
iz  qoymağı,  adamlann  ona  qədər  bilmədiklərini  onlara  öyrətməyi,  bir  sıra 
təbii  obyektlərə  ad  verınəyi,  Kür çayının  adınm  belə  Koroğludan  qalmağı, 
özünün  dönərgəlik  qabiliyyəti  və  b.  onun  mədəni  qəlırəman  (demiurq) 
olmağmdan  gəlir  və  ya  Dədə  Qorqudla  bağlı  əfsanələrdə  Qorqudıın 
Koroğlunun  atası  kimi  göstərilməsi  [94,  s. 16;  97,  s.71]  bəlli  etnik-mədoni 
эпэпэ  çərçivəsində  mədəni  qəhrəman  obrazlannm  fonksional-semantik 
bağlılığmdan başqa heç пэ deyildir.
Mifoloji  Ulu  Ana obrazı və  onun variasiyaları
Etnik-mədəni 
birliyi 
içəridən 
bağlayan  mifoloji 
struktuılar 
mövcuddur.  Əsası  эп  qədim  mifologiya  olan  ritual-mərasim  köklii 
«arxaik»  folklorun janr  sistemi  də  mifoloji  təfəkkürün  həmiıı  strukturlan 
ilə  şərtlənir.  О strukturlar mifm ölümüylə yox olub  sıradan  çıxmır,  sonrakı 
dövrlərin  arxaik  miflərdən  azad  mədəniyyətlərində  -   bədii  ədəbiyyat 
nümunələrinə qədər mifik adlar, motiv və süjetlər olaraq səpəbııib, ayıı-ayn 
görünüşlərdə  onun  alt strukturlan  kimi  yaşamaqda davam  edir  [65,  s.237]. 
O,  ilkin  imkanlan  özündə  cəmləşdirdiyindən  sonrakı  bütün  dəyişilmələrinə 
baxmayaraq,  qorunan  bir  invariant  strukturdur.  Genezisinə  görə  mifoloji 
komplekslə bağlanan obrazlarin transformasiyalan həınin  ilkiıı  imkanlardan 
keçir.  Bu mənada mifoloji  kompleksin evolyusiyası  ondakı  ilkin imkanlann 
bu  ya  başqa  şəkildə  gerçəkbşməsidir.  Onun  da  evolyusiyası  həyatın  özü 
kimi mahiyyətdə bir yaradıcılıq prosesıdir.
Özünü  təşkil  və  tənzim  etmə  məhz  yaradıcılıq  içərisində  olan  təbii 
proseslərin  atributudur.  Mifoloji  strukturlar  da  onlara  yaxm  şəkildə  daiıni 
yaradıcılıq  içərisindədir.  Onun  dayanıqlığını  təmin  edən  isə  dəyişməzliyi

---

deyil,  nıəlız,  yeni-yeni  şəkillər  yaradan,  lakin  ilkin  əsası  qoruyan 
quruluşudur.  Simvollar yerinə keçə biləıı  bu strukturlar canlı orqanizm kimi 
sistem olaraq  məhz ulu dil  çağında doğulan  vo tam  işləkliyi  də həmin çağla 
səthədbnən  mifologiyanm  özülündə  dayaııır.  Нэг  bir  elementinin  varlığı 
digərləriııin  də  varlığını  tələb  edon  bu  strukturlann  mümkün  şəkillərinin 
intəlıasız 
görünməsinə 
baxmayaraq, 
həmin 
variasiyalann 
dəyişə 
bilmələrinin  də  bəlli  bir  həddi  var  [230,  s.45].  Necə  ki,  Lordun  fonmıla 
idcyasmda  da  olduğu  kimi,  ozanlar  minlərb  misranın,  qatar-qatar  şerin 
özündən  çox onlann formulasım yadda  saxlayır,  dastan oxuyandasa həmən 
foımulaları  yalmz  konkret  dil  materialları  ilə  doldururlar,  elə  də  mifoloji 
strukturlar mədəni ənənə boyu qəlib olaraq qalır.
M if özü  mifik  düşüncənin  əsasında  dayanan  ilkiıı  elementlər,  insan 
şüııru  iiçün  e b   xarakterik  sxemlər  əsasında  töroyir  ki,  onlar  mif öləndən 
soma  da  bilmə,  tamma,  anlatma  məqsədi  ilə  edilən  identifikasiya 
aməliyyatmda  xarakterik strukturlar olaraq  qalır.  Hətta  Eynşteynin nisbilik 
mzəriyyəsindən  bəlli  olan  zaman-məkan  münasibətbri  ilə  mifologiyadakı 
düaya  məıızərəsi  arasmda  bu  üzdən  miiəyyən  tipoloji  oxşarlıqlar  var  [65, 
s.238].  Əlbəttə,  soıırakı  dövrlərdə  həmin  strukturlarm  iistiino  yeni 
mənimsənilmiş 
strukturlar 
da 
laylamr. 
Məhz 
bu 
strukturların 
rekonstruksiyası  əski  miflər  haqda  miiəyyon  təsəvvürlər  əldə  olunmasına 
yardım edir, çünki otılar ilkin öməkbr, əzəli formul və ya başqa sözlə, tarixi 
dəyişmələrdən  qıraqda  qalan  sxemlərdir.  Mifoloji  reminissensiyaları 
araşdınnağın  isə elmi  əsaslandmlmış  öz  yolu var.  Эпэпэ  daşıyıcılan  bəzən 
onlanıı 
mifoloji 
anlamınm 
fərqində 
do 
olmur, 
anıına 
həmin 
reminissensiyalann  öz  mifoloji  semantikası  var.  V.Nalimovun  ümumi 
qətıaətinə  görə,  kollektiv  şüur  halınm  dəyişməsi  mədəniyyətin  simasım 
dəyişdirir  [305,  s.23].  Bununla  yanaşı,  qarışıq  kütlə  şüurunun  özü  olan 
kollektiv təsovviirlər mədoııi-tarixi şəraitin təsiri  ilə nisbi  dəyişiküyə uğraya 
bibr,  lakin  modəni  ənənənin  komponenti  olaraq  mifoloji  strukturlar 
müəyyən nisbətdə belə olsa, öz varlığını qoruyub saxlamağı bacanr.
Əski  tiirkbrin  ilkin  dünyaduyumunu  təşkil  edon  mifoloji  motnlor 
yazılı  şokildo  bu  zamanadək  gəlib  çatmasa  da,  arxaik  miflərin  strukturu 
rekonstruksiya yolu ib  borpa edilib iizə  çıxarıla bilir.  Çünki arxaik mifoloji 
strukturlar  sonrakı  zamanlarda  nə  qodər  doyişikliyo  məruz  qalsa  beb, 
mətnlərdə adlar, detallar və s.  şəklində özlərində bəlli  informasiya daşıyaraq 
yaşamaqda davam edir.
Sinergetikadakı  anlayışa  görə  quruluş,  struktur  özlüyündə  bir 
prosesdir.  Stıuktur  prosesin  özünü  müəyyon  edir.  Etnik-mədəııi  ənənənin
gücü,  dayanıqlığı  və  dağılmazlığı  isə  təkamülün  öz daxilindən  gəbn,  yəni 
prosesin  özünü  müəyyən  edən  struktur  kimi  bu  qanunauyğunluqdadır. 
Mifoloji  strukturlar sayəsində  sistem olaraq  etnik-mədəni  эпэпэ özii  özünü 
ЬеЬсэ təşkil və tənzim edir.
Sistembrin  özbrini  песэ  aparmalannın  araşdırılması  göstərır  ki, 
dünyanı  bir  bütövə  çevirən  düzümlə  düzümsiizlüyün  birgəliyi  varlığm 
fundamental  səciyyəsidir,  ona  görə  də  bütün  proses  boyu  nizamsızlıq  və 
həm  də  eyni  zamanda  bir nizam  yaradılmaqdadır.  Kosmosun  bu  öz-özünü 
təşkili prosesində dünya-aləm  bir aıı ara vermədən təzələnir. Bu zaman xaos 
kosmosa,  nizama  aparan  təkamiil  yollannm  seçilməsində  uzlaşdıncı  rolu 
oynayır  [71,  s.72].  Obrazlı  deyimb,  o,  sanki  parçalardan  bir biltöv  yaradır 
ki,  həmiıı  bütöv  də  parçalara  nisbətdə  daha  süıətli  bir  inkişaf  keçirir.  О 
nizam,  kosmos  və  ya  sahmandır  ki,  dünya  onunla  bir  bütün  halındadır. 
Bütünlük  var  olanın,  mövcudatın  öz  mahiyyətidir.  Biitündə  görünə  bibn 
həqiqətiıı mahiyyəti parçalarda görünmür, çünki lıəqiqət malıiyyətdə özü bir 
bütündür.  Ona  görə  ki,  bütün  var  olanlar  mahiyyətdə  birdir  və  hamısı  da 
kökdə  bağlandığı  bir  olandan  gəlir.  Təkamüliin  son  məqsədi  do  nəsnəbrin 
ilkin  təbiətinə xas  biitünlüyə  can  atıb  ona  yetməkdir.  Parçada  isə  bütüniin 
mahiyyətini anlamaq çətindir.
Çağdaş elmi bilgilərə əsasən,  təbiatdəki  sahmanm özü, dünya nizamı 
da  bəlli  bir  ölçüdə  təsadüflərin  özündən  doğur.  Çünki  təsadüfi  hadisəbı in 
özü  də  hər  an  bununçün  gərəkli  şərtbri  meydana  gətirir.  Bəzi  təsadüfi 
uyğunluq  V3  ya  uzlaşmalar  yeni  formalar  doğura  bilir.  Lakin  bu  yeni 
formalar  da  ilkin  kompleksin  imkanında  ola  biləcək  ınümkünbrdir. 
Kompleks  təkamül  keçirdikcə  arxaik  struktunınu  da  bütiinlükb  qoruya 
bilmir,  invariantdakı  imkanlarmı  transformasiyaya  uğradığı  obıazlarda  bir- 
bir,  iki-iki...  gerçəkbşdirir.  İlkin kompleks dağılıb parçalamr.  Bununla belə 
həmin mifoloji kompleksdə sonradan ayrılacaq tərkib lıissəbrinin əlamətbri 
toplanmış  olduğu  kimi  sonradan  ayrılacaq  tərkib  hissələri  də  təkamülüıı 
bəlli  qanunları  üzrə  həmin  ilkin  kompleksin  əlamətbrini  öziində  yaşadır. 
Yəni  folklor-mifoloji  эпэпэ  bioloji  təkamülə  bənzər  bir  biçimdə  ilkin 
informasiyanm  tam  olmayan  şəkildə  ötürülməsidir.  Beləcə,  özlüyündə  bir 
proses  olan  və  gec-tez,  nə  zaman  olsa  gerçəkləşəcək  strukturlarm  sonu 
görünmürmiiş kimi  intəlıasız görünən, əslində isə mövcudluğunun şərti olan 
variasiyaları  labirinti  yaranır  ki,  həmin  labirintdə  də  ilkin  imkanlar 
bkamülün  bəlli  qanunlan  üzrə  özü-özünü  təşkil  ebyən  sistemdə  üzə  çıxır, 
təbiət  qanunlannm  əsla  ziddinə  olınayaraq,  hörümçək  toru  kinıi  bir 
münasibətbr şəbəkəsi yaradır. Çünki bütövdən aynlan parçalar olduğundan

---