bağhhğı yoxdıır. Mifologemin açıqdan-açığa hətta hind mifologiyası ilə
bağlandığma dair fikirlər mövcuddur. Həqiqətən də İran mifologiyasmdan
fərqli olaraq, bu mifoloji sistemləriıı lıor ikisiııdə Azar və Bezar bədxah
qiiwələr kimi çıxış edir. Lakin indiki bilgilər mifologemi türklərin hind-
aribrdən, yoxsa hind-arilərin türklərdən almış olduğunu dəqiq müəyyən
elmək inıkam vennir [60, s.14].
Tüık mifoloji leksikasmda bədxah ruhun xəstəiik, bəla kimi dəyişık
atributlanm ifadə baxımmdan çoxnıənalılıq bıldirəıı «çor» sözü də diqqəti
çəkir. Sözün qırğızcada cura «xəstəlik adı», çuvaşcada və altaycada şar
«bədbəxtlik», «bədbəxt tale» şəkilləri var. Tatarcanın bəzi dialektlərində isə
«xəstəlik, azar-bezar gətiıən ruh» mənasmda «çur» sözü işlənilir.
Çuvaşcadakı dönərgə təbiətli «qulyabanı»nı bildirən «çer» sözünü də
buraya aid etmək lazım gəlir [82, s.69], Türk şaman inamşlannda bədxah
ruhlar «Çor» admı daşımışlar. Yakut inamlanna görə isə, heyvanlara zəfər
toxımduran «Çörək uya» adında bir bədxah ruh vardır. Kumandinlərin.
insaıı bədəninə yeriyərək cürbəcür xəstəlikbr törətdiyini güman etdikləri
Çerteqri-aza və Şorat-aza ruhlannm adında da çer//şor şəkilbriylo «çor»
kökii aydm seçilir [уепэ orada, s.68].
Araşdırıcılann qənaətinə görə, türk dillərindəki «çor» sözü (və eləcə
də oııun «çər» variantı) rus dilindəki «çert» (mövhumi təsəvvürlərə görə
cəhənnəmdə yaşayan, xeyirə qarşı dayaııan, şər qüvvələri özündə təmsil
edən fövqəltəbii varlıq; bədxalı ruh, şeytan, iblis) sözii ilə müqayisə edilə
bilir. Lakiıı «çeıt’» sözünün «şor qiivvə» semantikasmı məhz türk dilbrinin
təsiri nəticəsində qazandığmı diişünmok olar [82, s.70], «Çor» sözünün
«xəstəlik, bəla» anlamı göstərir ki, əski mifoloji düşüncə insanlara gələ
biləcək bəlalan, xəstəlikbri bədxah ruhlarm adına bağlamış, bu və ya digər
demonik obraz kimi canlandırmışdır. V.Radlov sözlüyündə də «çor»un sor
«bədbəxt tale», sorlı «bədbəxt», şer «uzun sürəıı xəstəlik», şor «bədbəxt»,
şorlu «bədbəxt, pis taleli» və b. fonetik və semaııtik variantları qcydə
alınmışdır. «Çor»un əski türklərdə «rıılıi xəstəlik», «çorlu»nun «ruhi xəstə»
anlamında işləııdiyi lıaqda isə yazılmışdır.
Bədxah ruhlar cərgəsini doldııran başhca qaynaqlardan biri
kimi
xəstoliyin şəxsləndirilməsi ilə ənənəvi təsəvvürbrdə yaraııan həmiıı
demonik obıazlardan digəri «çər»dir. «Xaqanlılar dilincə bədənin ağırhğını
bildirən bir söz» kimi «çer» (çər) şəklində hələ M.Kaşqarlı
«Divan...»ında
da «ər çərləııdi» (adamm bədəni ağırlaşdı), «ər özi çərləndi» (adam
xəstələııdi, bədəni ağırlaşdı) savları tərkibində qeydə ahnmışdır. Burada da
adamm xəstələnməyi, bədənin ağırlaşmağı, nəzərdən keçirilən
ənənəvi
demonoloji tosəvvürbrdə olduğu kinıi, «yig», «albıstaaı», «yel», «azar-
bezar» və digər bədxah ruhlann adıyla əlaqəbndirilmişdir. Yaxud
başqırdlarda şamanizmin qalıqlarından bəlıs edərkoıı Ə.İııan yazır ki,
bədəndə hərarətin artmasmdan dodaqlarda qabarcıqlar əməb gəlir ki, omm
da ağzı şeytamn yalamağı nəticəsindo meydana çıxdığma inanmlılar. Bu
«Uçuq» deyibn əsliııdə Altay şamamzmmdə bir bədxah nıhun adı olınuş,
hənıin ruhla bağlı təsəvvürlər soıırakı zamanlarm müsəlman Aııadolıı
türkbri arasında belə unudulmamışdır (M.Kaşqarlı «Divan...»mda bu söz
«uçquk» şəklindadir) [133, s.162-163].
Beləliklə, aydın olur ki, aktual demonoloji təsəvvürlərdə ağrı-acılar
və xəstəliklər belli bir demonik gücün adma bağlanılmış, inamlınışdır ki,
insanın vücudunu saran şər ruhlar ağrı, sızıltı meydana gətirib, xəstəlikbrə
yol açır. Bu üzdən qədim təbibbrin, əski qamlarm başlıca işi, inama göı ə,
həmin şər ruhları azar-bezara tutulmuş adamm camndan çıxarmaqdan
ibarət olmuşdur. Demonik təbiətli ruhlarm adınm sonradan «xəstəlik»
mənasında işlənə bilməsi bu mənada mifoloji dimyagörüşimün bir
qanunauyğunlıığudur.
Çünki
arxaik düşüncə
lıor
hansı
şəkildə
xəstəbnməyi, «azara tutulmağı» bədxah ruhlarm insanın canmı ə b
keçirməyə çalışmalarıyla da izah etmişdir. Təsadüfi deyil ki, xəstalikbriıı
arxaik düşüncədə şəxsləndirilməsi bədxah ruhlar cərgəsiııi doldıırmaq
yoluyla demonoloji sistemin başlıca qaynaqlarmdan birini toşkil etmişdir.
Mifoloji rəvayətlər və türk xalq demonologiyasmın
spektrlərini əks etdirən obrazların simvolikası
Fövqəltəbii varlıqlar haqda «mövhumat ruhlu» hekayotbr xalq
inaııışları vo xalq demonologiyasının öyrənilməsində başhca qaynaqlardandır.
İnsamn demonik ruhla qarşılaşmasından danışan ibtidai mifoloji rəvayət
məlninin dünya söz sənəti yaradıcılığmda epik nağıl janrının təşəkkiilünün
başlanğıc nöqtosi olduğuna görkəmli alim Y.Meletinski də vaxtib aşkaı
eyham vurmuşdu [284, s.72-77]. Demonoloji təsəvvürbrin məhsulu olan
bu mətnbr, əsasmda dayanan və sakral-ritual mahiyyətli olanla bağlılığı
h ə b qopmayan əski inamşları xalqm şüurunda hələ ki yaşadır. Lakin
mifoloji rəvayətlərdən bəhs etməzdəıı əvvəl mifoloji mətn anlayışına da
qısaca toxunmaq istərdik. Mifoloji mətn эп əski təsəvvürbrin, mifoloji
dünya monzorəsinin yığcam, qısa va aydm, sözlü ifadəsidir. İnfoımasiya
daşıyan mifoloji məna yüklü bu mətnlərin öz daxili qanunauyğunluğu var.
Dostları ilə paylaş: |