Türk şaman kosmologiyası
və ruh həyatı ilə əlaqəli obraz-anlayışların strukturu
Təbiətin və ağlm sirbrini özündə gizlədən «şamanizm» anlayışınm
bütövlükdə nəyi təcəssiim etdirdiyi sualına hər kəsin asanlıqla qəbul edə
biləcəyi bir cavab tapmaq hələ ki çətindir. Çox sayda mövcud ədəbiyyatda
bu sualm эп miixtəlif cavablan verilir. Bu gün şamanizm haqda yazılanlar
bütöv kitabxana təşkil edəcək ölçüdədir. Ümumi cizgiləriylə şamanizm
mediasiyaya söykənən, inamşlardan ibarət dini və müalieə yönlü praktik
fəaliyyot növüdtir. Təbiətə sayğı dolu dünyagörüşü kimi şamanizmin
başlıca özəllikbrindən biri aləmdə ııə varsa hamısmı canlı gözündə
gömıəkdir. Bir şamanm söylədiyi: «Var olan hər şey canlıdır» - sözləri bu
dini dünyagörüştinün mühürn yönünü aydın səciyyəbndirir.
Şamanizmi psixologiya ilə biologiyanm sərhədində dayanan hadisə
olaraq
öyrənən
S.M.Şirokoqorovun
ona
şaman
düşüncəsinin,
təhtəlşüurunun və soyun kollektiv psixikasmm qarşılıqh təsir sistemi kimi
baxması bu
fıkirlərdə müasir psixologiya və psixoterapiyadakı
transpersonal istiqamətin ilkin tezahürbrini görmək imkam verir [349,
s.114]. Yen gəlmişkən, S.Şirokoqorov beb hesab edirdi ki, şamanizmin
zahiri yönbrini qabardaraq onunla psixozlar arasında bağlılıq qurmalan
Avropa etnoqraflarmın əslində özbrindən ötrü yabançı mədoniyyətbrə
reaksiyalarmın
təzahürüdür
[уепэ
orada,
s.l 12].
V.İ.Xaritonova
şamanizmin nəzəri aspektlərinə dair tədqiqatmda qeyd edir ki, şamanizmi
din dərəcosiııə yüksəltmək cəhdi şamamn başlıca fiınksiyalarmı və
özünoınoxsusluqlarmt unudaraq, onun araşdınlmasında çox məsəbləri
dolaşığa salmışdır... Lakin diqqət yetirəıı oimamışdır ki, şamanlann homişə
və hər yerdo başlıca fəaliyyəti təbiblik, baxıcılıq və qeybdən xəbərvermə
olmuşdur, onun kahinlik funksiyası (əgər bu da bəlli tarixi mərhəlodə о
xalqın mədəniyyətinə xas cəhət idisə) sonrakı hadisədir [384, s.100].
Bəzi tədqiqatçılara görə, şamanizm bir din deyil, görünməz ruhlar
abm iyb bağlıhğı qorumaqdan ibarət ekstaz halı və ya terapevtik metodlar
məcınuyudur. Bu günəcən elmi şəkildə araşdırılması ilə ən çox
antropoloqlann
məşğul
olduğu
şamanizmin
psixoloji
yönbrdən
öyrənilməsinin gərəkliliyi fıkri də vurğulanmaqdadır. Son vaxtlar isə
şamanizmb bağlı ədəbiyyatlarda şüurun dəyişik hallan kimi bir anlayışa
daha çox üz tutulur, ondan ümumiyyətb, transpersonal səviyyədə
antropoloji fenomen, bəşər tarixində ilk yaradıcılıq fəaliyyəti deyə bəlıs
olunur, qayaüstü rosmbrdə məhz qədirn şamanların təsvir olunduğu iddiası
ortaya atılır, beləcə, bəzoıı osil ıııahiyyətindən getdikcə uzaqlaşdırılaraq
ondan bütün dünya xalqlarma məxsus, ənənəbrdə konkret təzahürii
olmayan bir dünyagörüşü, universal, ümumbəşəri və эп ııəhayət, az qala
bütövlükdə mücərrəd hadisə kimi danışılır. Görünür, bir də bunlann təsiri
ilədir ki, bir çox ənənəbrin şaman praktikasmda yüz il öncə yer alan
atributlar deyil, şamanizmlə əlaqəsi olmayan atributlardan şaman
ayinbriııdo artıq istifadə olunmaqdadır. Gerçəkdən də iııdi hər zamankmdan
daha
çox
dəbdə
olan
şamanizm
hadisəsi
lıər
lıansı
etnik
özünəmoxsıısluğunu, etnoqrafık cizgibrini itirmiş kimidir. Şamanlann
istifadə elodikbri metodlan öyrənməklə kimsə şaman ola bilməyib, bununla
beb etnoqrafiya və xalq təbabotinə dair bilgibr qovuşuğunda yazılaıı,
şamanizmin praktikasmı müasir insandan ötrü cəlbedici hala gətiron elıni-
kütbvi nəşrlər də var. 1990-cı illərdən isə fəlsəfi anlamlar qazandınlan
şamanizm Sibiıdə yenidən dirçəldilir. Artıq bir neoşamanizm hadisəsindəıı
beb bəhs olunur.
Şamanizmin araşdmcılarından çoxusu problemi öz baxış bucağı
alttnda öyrənmişdir. D.Şröder bu üzdən yarıciddi, yarızarafat aynca elm
sahəsindən - şamanologiya məsələsindən danışır [347, s.6] ki, bu
«yanaşmanm» özündə də həqiqət payı yox deyıldir. Yəni problem о qndər
qarışıq salınıbdır ki, hotta bir müasir din araşdıncısı haqlı olaraq soruşur:
«Görən, doğrudan da, şamanizm deyibn bir hadisə var, yoxsa bu, sadəcə
termindir?». Bu mənada dünyagörüşü kimi şamanizmin ırahiyyoti, kökbı i
ilə bağlı fıkirbrəksər halda fərziyyə olmaqdan irəli geda bilnıir.
Araşdıncılann doğru olaraq qeyd etdikbri kimi, oski şamanların
yaşantılan əslində şamanizmin kosmologiyasım ardıcıl və nıəntiqi şəkildə
əks elətdirir. Yəni şamanizmdəki mistika lıeç də xosto şüurıın vo
aldanışların məhsulu deyil. Bıına görə do şizofreniya, epilepsiya, psixoz,
isteriya vo b. psixopatoloji hallar heç hansı halda şamanizınb bir sırada
tutula bilməz. İndilik тйэууэп edilmişdir ki, şüurun dəyişik halından
yararlanan ilk эпэпэ e b şamanizm olmuşdur. Şamanizm hom də
psixoterapiyamn ilkin şaklidir. Lakin bunlarm da şamanizm haqqmda son
və qərarlaşmış fıkir olduğuna güman azdır.
Özlüyündə təbiətə qarşı çox diqqotcillik göstorəıı şamanizmdən bıı
güıı bir kompleks olaraq universal hadiso kimi çox damşılır. Psixopatoloji
yöııdən, özü də olduqca geniş planda araşdınlması isə əsliııdə yarardaıı çox
zoror verorək şamanizmin öyronilınosi problemi üstiinə problem gətirmişdir.
Burada, əlbəttə, din düşüncəsinə şübhəçi münasibət bəsləyən psixoanalizin
də günahı yox deyildir. Şamanizmin termin kimi тэп а ölçiibri
Dostları ilə paylaş: |