iran, yıınan yəhudi əfsanəbrinin təsirinə məruz qalmış altay, yakut
şamanhğındakı gerçək təsəvvürləri, yəni şaman türkün düşüncəsini tapıb
iizə çıxarmaq artıq qeyri-mümkün şəkil almışdtr [136, s.300].
Bir neçə kəlmə də şamanizmdə mərkəzi anlayış olan «şaman
a/an»nın tarixi haqqıtıda. «Şaman azarı»nm, ümumən, psixi pozuqluq, ruhi
xəstəlik hadisəsi olduğuna dair geniş yayılmış fikri ilk dəfə tamamilə şübhə
altına alan ms alimi S.M.Şirokoqorov olmuşdur. O, şamanan ruhən və
cismən sağlam olduğu fikrini irəli siirmüşdü; Şirokoqorovun rəyino görə,
şamanıtı funksiyalan о dərəcədə mürəkkəbdir ki, bunun öhdosindən azarlı
biıi golə bilməzdi [164, 166-167]. XX əsrin 30-cu illərində şamanizmə
münasibət nəzərə alınarsa, şamanın ruhi baximdan tamamən sağlam adam
olduğunu söyləməyin пэ qodər böyiik cəsarət tələb etdiyi düşünmək heç də
çətiıı deyil [349, s.112]. Sonralar Qərb müəlliflərindən də bir çoxu
şamanlartn xəstə olduqlanna dair təsəvvüriin yanlışhğmı və yarımçıq
bilgilərə əsaslandığmı, bir sözb, əsassız olduğunu söylomişbr. «Şaman
azarı» öz aydm və parlaq təsvirini isə ilk əvvəl V.Ksenofontovun,
A.Popovun, daha sonralar isə N.Dırenkova, N.Alekseyev və N.Basilovun
[ 174, s. 106-142] əsərlərində tapmışdır.
Ard-arda gələn psixosomatik ağrı-əziyyətlərdən ibarət ənənovi
«şaman azan» bu azara tutulan kəsin - ruhlarm seçdikləri namizədin şaman
olması yolunda эп ağrılı mərhabdir. Bu zaman ruhlar onu bir an olsun rahat
qoymurlar. Həmin halı yaşayan gələcək şamana elə gəlir ki, gerçəkdə
olmayan, irreal varlıqlarla təmasda olur, onlan görür; həmin varhqlar onu
kəsir, doğram-doğram edirlər və s. Gerçəkdə deyil, simvollarda mövcud
olan homin aləmlə təmas duyğusu şamanın varlığmda son dəroco dərin iz
buraxır. Çünki bu vaxt gözünə görünənləri o, btisbütün gerçəklik kimi
qavıamışdır. Psixloqolann tocrübi metodlarla goldikləri ııəticə bundan
ibarətdir ki, şamanlar ruhi sağlamlıqlarına görə mənsub olduqları
topluluğun digor üzvlərindən bəzən qat-qat yuxarıda dayanırlar. «Şaman
azarı» deyilən hadisə də, əgər söylənən şəkliyb var isə də, keçicidir, lakiıı
kcçilməli, nıhi-mənəvi böhran kimi aşılmalı olan elə bir mərhələdir ki,
ancaq bundan sonra «şamanın mənəıı-ruhən yenidən qurulması» gəlir. İndı
artıq o, adi ölümltilərdən deyil, о biri dlinyalann sirlərino aşinadır və ruhlar
diinyasıyla da təmasda olan biridir. Bütövliikdə «şaman azarı» ib bağlı
bıitiin etnoqrafik bilgilər onun inisiasiya mərasimi ilo six bağlılıqda
olduğunu göstərir. Bədənin cisınani əzablardan keçməsiyb bir arada ruhıın
dünya kirindən arıdılması şamanları və bl'ıtün zamanlarm peyğəmbərlərini
birləşdirir.
Şamanizmin ritual praktikası ilə bağlı şaman mifologiyası etnosun
mifoloji düşüncəsinə bağlı olub, daha çox arxaik və klassik folklor
ənənələrində əksini tapıbdır. Şamanist görüş
уэ
təsəvvürbrin ibtidai
mifologiya ilə dərindən bağlı olması V.Y.Proppun və K.Levi-Strosun
araşdırmaları ilə sübuta yetirilmiş sayılır. Türk xalqlarının folklor
mədəniyyətinin bir mühüm parçası da şamanlar haqda mif, əfsanə və
rəvayətbrdir. Bəzi araşdırıcılann hətta tannçıhq irsinin bir parçası
saydıqları şaman mifologiyası ilə bağlı həmin mətnlər, Y.Novikə görə,
davamlı şəkildə arxaizmbri qoruyub saxlayır, buna görə do tarixi mənbə
kimi istifadə oluna bilər [318, s.83], Mifoloji sistemin qorunub yaşadılması
da bəlli ölçüdə onlann adı ıb bağlıdır. Şaman mifologiyasmda başlıca fıqur
təbiəti metaforik olaraq canlı varlıq kimi qavrayan şamanın özüdür.
Ənənəvi mifoloji təsəwürlərdən gələn, şamanın bilgi qaynağı olan və
yalmz onun bilib anlayacağı dildə danışan bu ruhlar bəzən uçar quş
donunda və b. olurdular. Şamanlar özbrinin hami ruhlanyla da güclüydiibr.
Lakin hami ruhları daha güclü olanlara şamanlar zərər toxundura
bilmirdibr. Şaman öz inancı ib güclü idi. Məsələn, pravoslavlığı qəbııl
etmiş bir xakas şamanı ruhlarla ünsiyyəti pravoslavhqla bir araya
sığdırmadığı üçün qamlıq etməzdən əvvəl miitləq boynundakı xaçı çıxanb
bir кэпага qoyurdu.
Özünün də ruh kimi
gözə görünmədən lıavada uçub dolaşa bildiyinə
inanılan şamanların dünya haqda təsəwilrbri aydm mistik-dini və mifoloji
səciyyə daşıyır. Dünyanm rəmzbrə bürünmüş təsvirini verən şaman
kosmologiyası üçün kainatın üç qatlı dünyadan: yer, yerüstü və yeraltı
dünyalardan ibarət olması səciyyəvidir, Həmin dünyaların da hər biri
özlüyündə bir neçə qatdan və ya təbəqədən ibarətdir. Bu dünyaları
birləşdirənsə Diinya Ağacıdır. Göy qatı - yerüstü diinya başda Ulu Tanı ı
olmaqla xeyirxah ruhlarla doludur. Yeraltı dünyasıııda adamlara zərər verən
acıqlı ruhlar məskən sahbdır. Yerüstü dünya isə insanlarla yanaşı,
bir də çox
sayda əyəbrb - ruhlarla doludur. Şamanın ruhlar aləminə səyahəti arxaik
mədəniyyətbr üçün də artıq universal hadisə sayılmaqdadır.
Qamlıq mərasimini bəzən hipnoz seansının bir şəkli saysalar da, bıı
fikir şaman mifologiyası ıb bağlı gerçəkləri əks etdirmir. Şamanlar özbrinin
görücülük gücbri sayəsində «ruh» deyiləcək qodər iııcə materiyanın varlığmı
təsdiq edirlor ki, görünəıı bu maddi dünyadan fərqli həmin rəmzbr dünyası -
ruhlar aləmi adi ölüıniübrdən ötrü bir sirdir. Ümumiyyətlə, şamanlann incə
materiyah ruhlar aləmində dolaşmalarmın təsviri ib şüurun özünəməxsus
dəyişik hallarmdakı mənzərə bir çox baxımdan uyğunluq təşkil edir. Elmdə