aldm? Biitün bu törətdiyin möcüzələr hansı etiqad və giicün sayəsindo
olur?» - deyə soruşduğu zaman о da: «Мэп heç bir ulu qiivvət tammıram.
Neyləyirəmsə öz giicümə və etiqadım sayəsində ediram» - cavabmı verir.
Bu sözbrdən hiddətbnən Ulu Yaradıcı onu oda atdmr ki, həmin alovdan
şamaıı ruhları yaramr [95, s.136].
Orxon tiirkbrinin təsiri altmda yaşamış və onlann bir sıra adət-
ənənələrini qoruyub saxlamış olan buryatlarda «Irkıl» kultu son çağlaradək
yaşayırdı. Həmin kultla bağlı onqonun öniində oxunulan ilahibrdə «İrkıl»
(Irqıl Böge) xatırlanırdı. Əslində şaman folklorunda tosvir olunan
qamlardan funksiyalan ib fərqbnməyən Aan Arqıl Oyun yakutların
təsəwiiründə
hami
(qoruyucu)
olub, eyni
zamanda gəbcəkdən,
olacaqlardan xəbər verirdi. Beblikb, Aan Arqıl Oyun Tannya qarşı gəbn,
O-nunla mücadibyə qalxan ilkin şamanlar kateqoriyasına daxildir.
Başlanğıc çağda - mifık zamanlarda göydə yaşadıqlanna inanılan ilkin
şamanlar isə Ulu Ana kompleksini rəmzbndirir. Aan Arqıl Oyun bu
mənnda UIu Anam simvolizo edir.
«Aan Arqıl Oyun» adma Oğuz dastanlarınm müxtəlif rəvayətbrində
İrkıl Ata və ya İrkıl Xoca da deyilir. Rəşidəddin «Oğuznamə»sində onunla
bağh «tüık törə və ayinbriııin əsasını qoyan bilgə Trkd Xoea olmuşdur» -
deyilir. Bənzər funksiyam Türkün adma bağlayan Əbülqazi «Türk şəcərəsi»
əsərində Iıkıl Atamn bir tüık bilgəsi (müdrik, bilici) olduğunu yazırdı [135,
s.196]. «Divanü ltiqatit-türk»də «ırk» sözünü «kahinlik, gizlin olanlan üzə
çıxaıma; tale» kimi mənalandmhr («Irkım açıldı» - Taleyim, boxtim
açıldı). V.Radlov sözlüyündo də «ırk» sözünün «tale» anlamı ifadə etdiyi
göstorilir. Pekarski sö/lüyünə görə, yakutcada «ırala-» sözü vardı ki, «irolini
görmək, olacaqlan bilmək, gəbcəkdən xəbor vermək» mənası bildirirdi.
Əski tiirkcədə «fal» anlammda işbnmiş «ırk» sözü şəcərə
ənənəsindən bilinən «İrkd Xoca» obrazınm adında yaşayır. İlk şamanın adı
- «Arqıl» da «İıkıl» (Irkd) adının özüdür və eyni bir «ırk» kökündən gəlir.
Beblikb, şəcərə ənənəsiııdəki İrkıl Xocanın admda yaşayan «Arqıl» da əski
türkcəda «fal» anlamlı «ıık» sözündən gəlir. İlk şamanlar isə daha çox falçı
olmuşlar.39
Türk şaman mifologiyasında, о cümbdən yakutların dini inanc-
larında geniş yer tutan varlıqlardan biri də yer altda yaşadıqlarına inanılan
abaası//abaahı deyibn bədxah ruhlardır. Bu ruhlar, dini-mifoloji inaına
M Əııənəvi olaraq luva şamanları da azarlını sağaltmağa gəldikləri /aıııatı toxmaqlarını
atmaqla fala baxar, bununla azarlınm taleyini müəyyon ctmoyə çalışardılar.
görə, insanlara dərd-azar gətirmək üçün yer dünyasma çıxarlar. Təkayaqlı,
təkgözlü və keçəl təsəwür edibn həmiıı abaasdar demonik surətbr olaraq
dönərgə təbiətlidirlər. Əski zamanlarda yakutlar bir insanın bəlli yaşdan tez
dünyasmı dəyişməsini də acıqlı ruhlar olan həmin abaasılarm adıyla
bağlayardılar. Xomusun (qopuzun) səsinə düşkün demonik ruhlu abaasılar,
yakutların inamına görə, adamlardan fərqli olaraq dah-dah gedirbr [381,
s.126]. Bu da уепэ onlann qaranlıq yeraltı dünyasına maxsııs xtoııik
varhqlar olmalanndan golir. Onların bir cəhəti də yer tiziindən gəbnbri
görə bilməmələridir. Elə özbri də yer üzünə çıxan zaman göriinməz
olurdular. Onları dünya üzündə olsa-olsa yalmz görüeübr görə bibrdibr.
Şaman əfsanələrində deyilir ki, ruhlar şaman olacaq kəsin, yəııi
qamlıq etməyə namizəd olan adamın - neofıtin canım alıb yeıaltı dünyaya
apararlar. Şaman mifologiyasına görə burada beb canlan yııvada saxlamaq
üçün aynca yer də var. Yeraltı abm ruhlan abaasıların vergi verəcəkbri bu
canlan mifık quş görünüşlü bir varlıq bəslər, böyüdüb yetişdirər. Bəzi
şamanlann anlatdıqlanna görə onlan saxlayan, burada gəbcəyin şamam
kimi yetişdirən bir qan var ki, bütün «ulu şamanlar»ın anası sayıhrdı.
Gəbcəyin güclü şamanmın cam (ruhu) yeraltı dünyada üç il saxlanardı. Zəif
şamanlannsa canlan bir il orada qalardı. Bu müddət başa çatandan sorua
gələcək şamanın «kut»u yenidən diinya iizünə qayıdır, tərk etdiyi cismə
qovuşurdu. Cam oğurlamb yeraltı dünyasma apanlan adam həmən müddət
ərzində dəli kimi olurdu. Bu hal canın - ruhun dustaqlıqda qaldığı
zamanadək davam edardi.
Abaasılar gələcəyiıı məhz həmin şamanlannın mənəvi «ataları» -
yaıadıcılarıdır [95, s.12]. Yeraltı dünyadakı о ev də e b abaasılanndır.
Abaasdar həmin evdə oğurladıqlan «kut» deyibn canlaıı tərbiyə edib
öyrədərbr. Vaxt-vədə tamam olanda onlar gəbcak şamanın bədənini yarar,
hissə-hissə doğrarlar. Bununçün əvvəlcə onun başını kəsib uca bir уегэ
qoyarlar ki, bədənin песэ tikə-tikə doğrandığını baş özü görə bilsin. Soııra bu
bədən doqquz yaman ruhlar arasında bölünər, ya da doğramb gəbcək
şamamn qamlıq edəcəyi yollara atılar. Gələcəkdə qüvvətli şarnan olacaq
birinin bədəni bütün yaman ruhlara yetir. B eb olduqda şaman azar-bezar
gətirən bütün ruhlann yolunu b ib bilir və azarlım asanca sağaltmağı
bacarır. Əgər gəbcək şamanm cismi bölüşdüriibrkən yaman ruhlardan
hansısa birinə çatmazsa şaman xəstəlik gətirən həmiıı yaman ruhları tapıb
azarlınm canını onlardan ala bilmir. Bədəni doğranıb «yeyibııdən» sonra
cismi də «təzəbnən» gəbcək şaman bu vaxt öz evində ağır xəstə yatar
[уепэ orada, s. 12]. E b bir hala düşər ki, ona artıq пэ ölü, nə diridir demək
Dostları ilə paylaş: |