sanki birmənah şəkilda qəbıı! edilmiş və öz ölçüləri olan anlayışlara qarşı
müııasibətdə şamanlar sərbəst davraııaraq həmin məfhumlara bəzən öz
bildikbri aıılamlan yükbyiriər. Əslində şaman praktikasmın əsasmda da
sərbəst iınprovizasiya dayanır. Şaman əfsanələrinin araşdırılması bu qənaətə
gətirmişdir ki, eyni
bir süjet həm mif, həm rəvayət, həm də mifoloji rəvayət
kimi qarşıya çıxa bib r [318, s.269].
Şamanizm mifləri h əb gərəyincə öyrənilməmiş, aynca araşdırma
mövzıısuna b eb çevrilməmişdir. Bununla ЬэгаЬэг aydmdır ki, şaman
mətnbrinin süjetbri folklorun motiv fondunun əhəmiyyətli qatını təşkil
edir, epik arxaikadakı bir çox mifoloji personajlar isə şaman keyfiyyəti
daşıyır. Şaman mifologiyasmdan gələn ünsürbr əski mifoloji təfəkkürün
sonrakı mərhəbbrində də öziinü aydın göstərir.
Türk şaman mifologiyasmda geniş yer tutan varlıqlardan biri
Ulgendir. Altaylarda və şorlann ənənəvi dini-mifoloji təsəwürbrində эп
ulu ruhlardan biri, yaradılışın göy qatmı dolduran işıqlı ruhlann başçısı və
demiurq olaraq bilinən Ülgenin «işıqlı», «ağ», «səmavi» kimi vəsfləri var.
Bir çox müəllifbrə görə, Altay tatarlarımn Bay Ülgeni heç bir zərər
toxundurmayan xeyirxah varhqdı.
Mifoloji varlıq olaraq Ülgen obrazı daha dolğun şəkildə Cənubi Sibir
və Altay türkbriniıı ənənəvi dini-mifoloji təsəvviirbrində qorunmıışdur.
Altay qamlan idrakm yetə bilməyəcəyi qədər ali olan ulu Tann (Tenqri) ilə
ııisbətdə onu bir qədər aşağı pilbdə dayanan ~ «ikinei dərəcəli» vo təsəvviirə
gəb bibn varlıq göziindo görürdiibr. Bu baxımdan əski türklərdə guya
Ülgenin yerini Tannnın tutmuş olduğuna dair diişüncə yanlışdır. Nəinki
qədiın tiirk dövriində, ebcə də sonrakı dövrbrin ənənəvi təsəvvürlərində
Tenqri və Ülgen obrazlan пэ qarşılaşdınlır, пэ də qanşdırılırdı. Türklərin
tannçıhq (Göy-Tanrı) inanemdakı yeganə tannnm Ülgen olduğu fıkri bu
mənada etnik-mədəni ənənənin faktları ib təsdiqini tapmır. Bu qənaət öz
qaynağını hər halda digər dinlərin təsirinə məmz qalan kosmoqoııik miflərdən
almış ola bilir.
Teleut şamanlarmın ləsəvvürlərinə görə məskəni göybrdə olan
ruhlann böyük qismi «ülgenbr»dən sayılmışdır. Bütün bu ruhlardan эп
üstütı qatda isə ulu «ana Bay Ülgen» qərar tutmuşdu. Umay anaya edibn
dualarda da bir qayda olaraq ulu göy ruhu Ülgenin adı çəkilir. Bir çox
müəlliflər «əbədi göyün oğlu» olduğu düşünülən Üigeni Mərkəzi Asiyanın
əski xalqlanndakı göy ruhu ilə əlaqələndirməyə, digər mibllifbr isə qadın
görünüşündə təsavviir olunan yer ilahosi ib bağlamağa meyillidirbr.
İllgenin эп əski çağlarda qadm tanrıça (?) olduğu da iddia edilmişdır.
Türkoloqlann bir çoxu isə Ülgeni əski türk təfəkkürii məhsulu olmayıb,
onun sonradan buryat mifologiyasmdan alındxğım söybyir. Bıınıııı bir
səbəbi, yəqin ki, əski ttirk yazdı mətnbrində və bir çox liiğətlərdə «Ülgen»
adımn çəkilməməsidir. Buna istinad edərək bir çox araşdıncılar həm
Ülgenin, həm də Erlikin Altaylann dini dünyagörüşündə sonradan yer aldığı
qənaətində olmuşlar.
Bəzi tədqiqatçılar Ülgenı Mərkəzi Asiya mənşəli göy mhıı olaraq
görürlər. Lakin onun olduqca qədim bir kökdən gəldiyinə, Altay monşəli
olub, monqol çağma qədərki dövrün məhsulu olduğuna, bu ruhu Altay
türklərinin teleutlar vasitəsib monqollardan aldıqlanna və öz hamibri
saydıqlarma, onun hətta əski bir qıpçaq tannsı (!) olduğuna dair b eb fıkirbr
var.
Buryat mifologiyasmda «Ülgen» adı həm də dünyanın intəhasızlığım
bildirən bir anlayış idi. Altay qamları Ulu Tannya nisbətdə oııu «ikinci
dərəcəli olan» bir varlıq kimi tanıyır, qəbııl edirdibr. Bunuııla yanaşı Altay
türkbrində qam sadəcə göyün ən böyük ruhu olan Ülgenə qurban vermək
üçün göyə çıxardı.
Xakascada «kainatm yaradıcısı, dünyanı yaradan» mənasmda işbnən
Ülgenin adına «barça enezi bay Ülgen» («bütün varlığın, yaradılmış
olanlann ulu anası miibarək üzlti mtiqəddəs Ülgen») də deyilibdir. Buradakı
«Pars enezi» qisminin bəzən «pars», bəzən isə «mars» da oxunaraq mifoloji
kontekstdən кэпаг, yanhş izah edilməsi hadisəsinə də rast gəlinir. Halbuki
burada «barça enezi» sözbri ib Bay Ülgenin «bütün var olanın, varlığın,
bütün yaradılmışların ulu anası» olduğu fikri çatdınlmaq istənmişdir. Bəzən
«Kayra xan» deyə miiraciət elədikbri Ülgeni altaylarda kişi göriinüşlü
təsəvvür etmişbr. Onun ebcə də qadın kimi təsəwiir olıınması faktı isə
teleutlarda da qeydə ahnmışdır.
Əski bııryatlarda Ülqen exe «ana torpaq, yer ana» mənası bildirirdi.
Çünki mifoloji sistemdə torpaq, yer bütün insanlarm böyiik aııası, lıəyat
verən ulu qüwət və təbiət başlanğıcı sayılırdı. Onun torpaqla bağhlığı bütiin
təsəwürlərdən daha əskisi sayılmalıdır (Lakin bunun matriarxatla
əlaqəbndirilməsinin də elmi əsası yoxdur. Sadəca, artım, bolluq diişüncəsi
ilə
bağlılığına
görə
toфaq
hər
zaman
qadın
başlanğıcı
ib
eynibşdirilmişdir). Şorlarda və kumandinbrdə isa bir kimsənin şaman ola
biləcəyinin də Ülgenin iradəsi ib bağlı olduğu düşünülürdü. Ülgenin
xidmətində dayanan Manqdışire və Maydere kimi obrazlara gəldikdə,
bunlar buddizmdən
gəlmədir
və bir fıkrə
görə
də,
bııddizm