şəklində özünii göstərir. Qəhrəmanm keçəl ıışağa çevrilməsi, bir sıra
araşdırıcılara görə, onun yanmdiri olmağı kimi qavranılmalıdır.
Yeraltı dünya sahibi Erliyin mindiyi öküzün bir əlaməti də
keçəlliyidir. Buryat inamlarmda baş tann olan, Altay inamlannda isə baş
tanrı (əslində isə hami ruh) səviyyəsində tutulan Taz kaan (Keçəl xan) da bu
atribııtu daşıyır. «Orak və Mamay» dastanmm qəhrəmam demonik tabiətli -
tək gözlü, tək əlli, tək ayaqlı keçəl qadmla evlənir [309, s.137], Yakut
inamlanna görə bədxalı ruhlar olaıı abaasılar da tokayaqlı, təkgöz və
keçəldirlər [379, s.92]. Proto-monqol tayfalanmn inamşlarma görə iso,
onlarm ulu əcdadlan keçəl biriymiş. Orta Asiyadakı Avar (juan-juan)
imperatoıiuğunu quran sülalənin əcdadı da daz başlı biri sayılırmış.
Müvəqqəti ölüm olaraq rəmzbndirilən inisiasiya mərasimlərində
saçm qırxılmağı da «ölüm»ü ardınca neofitin «yenidən doğulmağı» kimi
mənalandırılırdı. Türk xalqları etnoqrafiyasma əsasəıı uşaqların saçınm
qırxılması inisiasiya səciyyəsi daşımışdır və qəhrəmanm nağıllarda
inisiasiya mərhələsində olduğunu göstərən keçollik atributu ilə bağlılığmı
bildirir.
Sadalanan atributlar türk demonoloji obrazlar silsiləsində özünü
ardıcıl biimzə verir. Türk demonologiyasmda isə yeraltı dünyası ilə bağlı
xtonik mənşəli bir çox belə obrazlar yer alır ki, onlardan biri do Təpəgöz
obrazıdır. Mifoloji varlıq kimi simvolikası qanşıq olub, təbiətin kortəbii
qiivvolori ilə əlaqələndirilən bu qeyri-adi nəhəng varlıqlar, insan əti yeyən
həmin təkgözlii azmanlar - təpəgözbr haqda aski lıekayətiər düııya
xalqları arasında geniş yayılmışdır. Qırğız demonoloji hekayətbrində
baxşı: «şeytan» - deyib üz tutduğu mövhumi varlığa həm də: «Yalqız gözlü
son...» - deyir [295, s.48]. Təpəgöz obrazına Kəlləgöz adıyla Azərbaycan
nağılları vo dastanlarında rast gəlinir. Dörd yol ayncında divarlan insan
siimüyündən qurulu qalada yaşayan Kəlbgöz burada janrm poetikasmm
tobblorino uyğun yaradılmış bir obraz olub, mifoloji rəvayətbrdəki
demonik varlığm təbiətindən fərqli simvolika daşıyır.
İnsanm təkgözlii nəhəngi kor etməsi ib bağlı süjetbrin tiirk
variantları çoxsaylıdır və bir-birinə olduqca yaxındır. Qırxdan artıq variantı
olan Təpəgöz əfsanələrinin ortaq özəllikləri sırasmda bütün hallarda
Topogözü mənfi işarəli obraz kimi səciyyəbndirən əlaım tbr vardır. Qazax
pandemoniumunda acıqlı, ziyankar ruhlar
kateqoriyasma aid olunan, bir sıra
ənənələrdə şamanların bir çoxunun yardımçı ruhları sırasmda yer alan
albastı da bəzon alnmın ortasında tək gözii olan varlıq kimi təsəvvtir
edilmişdir. Albastılarm başçılan isə, qazax nağıllanndan da anlaşıldığı kimi,
alnında qımız kasası böyüklüyündə yekə gözü olan, özıi də başdan-ayağa
dəmir geyimli bir varlıqdır [380, s.38-39]. Yakııt olonqxolanndah abaası
ruhlar da, altaylann «Altın Koo» dastanmdakı yeraltı səltənət sahibi do,
qaraçay-balkar folklorundakı azman emeqenlər də, yakut nağılırıdakı
adamyeyən manqısm qızı da, uyğur nağılmdakı adamyeyən acgöz yalrnauz
da, Azərbaycan türk nağıllarma görə nıağarada yaşayan bədheybət qaıı da,
monqol nağılındakı əjdalıa da, kalmık nağdında sehirli bağm keşiyiııi çəkən
qoca da, Urabtrafında yaşayan başqırdlann tosovvürloriııdoki mcşo rııhu
Şıırale və başqırdlardakı Yarımtıq da təkgözlti varlıqlardır [168, s.48; 379,
s.160].
Orta Asiya vo Qazaxıstan şamanizmindon bəhs ohuıan tadqiqatlaıda
şamanlann yardımçı ruhları arasında isə gahdan da «dev» deyilətı bir
Təkgöz (kollogöz) ruh adı çokilir. Tubalarda sayğı göstəribn Yayık
adındakı hami ruhun da bir digor adı «Yalqız gözlü Yayıb> (Yanqıs köstü
Yayık)dır [335, s.248].
Altaylarda taygöz bahadır Erlikin səltonoti ib bağlı olan varlıqların
öz adlarmda daşıdıqlan epitetlordən biri isə «sokor», yoııi «təkgözlii»diir.
Bozi motıılərdo Kirgis admda təkgöz varlıq - təpəgözdəıı danışılır. Kiıqis
yeraltı ölübr soltənotiııin hakimi Erlikin oğullarından birinin adıdır.
Q.Potaninə görə, altaylılann demonoloji təsovviirloriııdəki «yalqız gözlti»
deyilon taygöz çıılmıslar da təpəgözlii kimi təqdim olunur (Bıı silstləyə
dünyanın sonu ib bağlı islami görüşlordoki təkgöz Docca! obrazı da aid
edib bibr). Təpəgöz obrazınm bəzi mətnbrdoki şəkliylə «Albastı- l əpəgöz»
adı iso lıom do mifoloji simvolika baxımmdan maraq doğtımr.
Qaqauzlardakı inanışa görə iso kimso xatırlamır ki, təpəgözlər harda vo nə
zaman meydana golmişlor. Deyibnbrə göro, topogözbr dıinya yaıadılandan
bori var olmuşlar. Onlar olduqca böyük, hündür boylu nolıongbrmiş. Xtonik
demonlardan olan bu varlıqların bədənbri tiikb örtüliiymüş. Üağlarda, sal
daşlar olan yerbrdə və mağaralarda yaşayannışlar. Yaşadıqları ycıior də
homişə sulann yaxınhğında olarmış [388, s.158].
Anadoludakı türkmən oymaqları - yöriiklər arasmda yayılmış olan
«Təpəgöz» hekayosiııdon anlaşıldığına göro, Qaf dağıııda on səkkiz diirlü
mil lot varmış. Bunlardan bütöv bir tayfamn adma təkgözlübr, başçısınm da
adına Topogöz (T'opogöz Sultan) deyərmişbr. Başmm tam oı tasında bir tək
gözü olan bu varhqlar insanlara bonzomozmiş. Onlar kimi saçlı-saqqallı da
deyilmişlər. Çünki təpəgözlər hamısı anadangolmo daz, keçəl olurmuşlar
[155, s.196].