başqırdcadakı «Tenre», tuva türkcəsindəki «tirən» [281, s.115], eləcə də
digət türkcələrdəki «Tenri», «Tenqeri», «Tiqir», «Tenir», «Deer»lə bağhlığı
«əski tiirklərin mifoloji görüşlərindəki təkgözlü obrazmın gedərək
demonoloji səciyyə almağı» baxımmdan deyil, daha çox obrazın öz
evolyusiyası boyunca nə-kimi şəkillər alaraq, hətta əks anlamlı mifoloji
simvolika ib yüklənərək hansı semantik-struktur özəllikbr daşıya biləcəyi
baxıımndan diqqəti çokir.
Tiırk
xalqlannm
demonoloji
təsəvvürlərində
yayğm
olan
varhqlardan biri də «ayna» adıyla bilinən ruhlardır. Şorlarm mifoloji və
ənənəvi dini tasəw ürbrm ə görə, onlar bədxah ruhlardan olub Erlikin yer
altmdakı səltənətində yaşayır. Xakaslar isə «ayna» deyən zaman yamanlıq
gətirnn bütüıı acıqlı ruhları nəzərdə tutmuşlar [187]. Yeraltı dünyası həmin
ruhlann adıyla da «ayna çer» (aynaların yeri) adlanır. Erlik öz yerindən
çıxıb adamlarm arasma gəlməz, aneaq lıəmin aynaları göndərərdi.
Q.Donidzenin xakascadakı «aynam tutca» ifadəsini şəxssiz ciiınlə
hesab etrnəsi həqiqətən əski təsəwürlərin izi sayıla bilər. Sözün Azərbaycan
türkcəsiııdəki «əhval» anlamı da «ayna»nm semantik baxımdan keçirdiyi
daralmanm nəticəsi olub, şər qüvvobra qarşı mübarizə bildirən qədiın
təsəvvürbrlə bağlıdır [26, s.64-65].
Türk xalqlarmdan Uryanxay, Abakan tatarlan və Altay xalqlan
folkloruııda ayna ib əlaqəli nağıl, əfsanə mətnləri geniş yayılmışdır. Xakas
eposlarında aynanın uşaq ogurlaması geniş yayılmış mövzulardandır.
N.Dırenkovanın verdiyi bilgiyə əsasəıı, şorlar «ayna yeyibdi» sözlərini ötən
əyyamlarda birinin öldüyünii anlatmaq istərkən deyərdibr [214, s.331J.
Aynalar hənı də vergi verilməsi hadisəsi ilə əlaqələndirilmişdir.
«Ayna»nm «yeraltı səltənət hakimi, şeytan, cin, iblis» anlamı Qorbi
Sibir türklərindən toplanmış materiallarda qeydə almmışdır. Sözün altay,
xakas və şor dilbıinə aid ləhcələrdə işbndiyi, eyııi anlayışm Tomsk
tatarlannm dilində «yek», «cek», saxa türkcəsində isə «abaası» sözbri ilə
ifadə edildiyi göstərilir. Xakascada həmçinin «xara ayna» deyimi ib yanaşı,
həmçiııiıı «iblis» demək olan «çabal ayna» ifadəsi də var. Türk dilbrində
«can, ruh, ürək, əhval» anlamlan bildirən bu sözün Qərbi Sibir türk
ləhcolərində «acıqlı ruh, demon, şeytan» mənasında işləndiyi V.Radlov
lüğətində də göstərilir. Burada həmçinin «yeraltı səltənət hakimi»
mənasında «Erlik ayna» tərkibinə rast gəlinir. Qərbi Sibir tatarlannın
diliııdə «can, ruh» sözlərinin sinonimi kimi işbnən «eyn» sözü də, əlbəttə,
«ayna» sözünün fonetik variantıdır. Əski uyğurcada «şeytan» demək olan
«ayna»mn xakaslann dılində «cin, şeytan» mənası bu gütı də qorıınub
saxlanmışdır68.
Türk xalqlannm demonoloji abminiıı xüsusiyyətlərini əks etdirən
obrazlardan biri də «Qaramat» adıyla əskidən yaman ruh olaraq bilinən
mifoloji varlıqdır. «Çuvaş dilinin etimoloji sözlüyü»ndə «kiremet» şəkliyb
bu sözün bir mənası «kinli, acıqlı ruh» olaraq göstərilir. Qaramat//Kiremet
kultu Volqaboyu türk xalqlarımn, о ctimbdən Kazan tatarlannm mifık
dünyagörüşünds [247, s.37-39] özünə geniş yer etmişdir. Müasir
Azərbaycan dilində bu əski demonik varlığm adı «qaramat basrnaq»
deyimində qorunub qalmışdır.
Qeyd olunduğu kimi, demonologiyada xəstəlikbrin şəxsləndirilməsi
bütövlükdə bədxah ruhlann cərgəsini dolduran başlıca qaynaqlardandır.
Şəxsbndirildiyi obyektlə bağlılığı qopan obraz bədxah gücüıı daşıyıcısı
olan və müeərrəd aıılayışı bildirən personaja çevrilir, transformasiya
keçirərək
demonologiyadakı
personajlara
yaxınlaşır.
Bu
məııada
«Qaramat»ın da ümumi semantikası xəstəlikb bağlıdır və onıın digər
anlamlan həmin semantikadan törəmədir. Yakutcadakı «mənhus, bnətə
galmiş» anlamındakı «kanmmıt» sözü də semantik baxımdan «qaramat»la
bağlanır [168, s.33].
Elmi ədəbiyyatlarda onun ərəb mənşəli «kəramət» sözündən
gəldiyino dair fikirbr də səsbnibdir [217, s.113], Iakin söziin ərobcədəki
«möcüzə,
övliyalann
göstordiyi
möcüzə»
mənalı
«kəramət»b
əlaqələndirilməsi doğru deyil. Ümumiyyətb, Qaramat//Kiremet kultuıum
sadəco saxa türkbrində varlığı onu ərab moıışəyinə bağlamağm miimkiin
olmadığını göstərir. Üstəlik «bədxah rulı», «şər qiivvə» bildirən anlayışın
«möcüzə, kəramət» yönündə semantik keçid etməsi də rast gəliııən hal
deyil.
68 «D ədə Qorqud kitabı»ndakı «Sağış güniində ayna görkli // Ayııa giiııi oquyanda qııtbə
görkli» sözlərində «ayna» ruhla bağlı ilkin mifoloji anlammı miihafızə etmişdir. Tüık
xalqlarm dan qaraimlərdə da həftənin günbrinə verilən adlar içərisində «cüıııo axşamı»
m ənasında kesayne kin və «cümə» anlammdakı ayne kin sö zh rin d ə «ayııa»nın ocdad
ıuhları yad olunan adna axşamı, adna günləri və deməli, ruhlarla bağlıbğı açıqca sezilir.
«Əttöhfət-üz-Zəkiyyə» (XIV -XV əsrlər) abidəsində bu söz «cümə gtinü» anlarnmda
«eyne» şəklində işlədilmişdir. Azərbaycanın bazi yörələrində dada-baba ruhlarınm yad
olunduğu cümə günbrinə «adna günbri» deyilməsi «adna//ayna» sözünün ıuhlar aləmi ilə bağlı
məzmunundan xəbər verir. Pir və ocaqlann «Adna» adıyia bağlılığı Aynamn ruhlar və dolaylı
olaraq d a əcdadlar dilnyasıyla bağlılığımn eynidir.
Dostları ilə paylaş: |