Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
qoruyub saxlamışdır [304, s.48]. Zahirən bəlli janr ölçüləri olmayan dəyişkən ınətn tipi kimi görünən, süjet məhdudluğu ilə seçilən mifoloji rəvayət mətnləri çox yerdə biri digərinin müxtəlif variantlarda elə bir təkrarıdır ki, sonsuz variasiyalar labirintində dəyişik şəkillərdə gerçəkləşır. Folklor şüurunun təbiəti haqqında tam aydm təsəvvürün olm;ıdığı da nəzərə almarsa, aydm olar ki, bu mətnlər folklor söyləyiciliyi ənərıəsiııi, narrativ mədəniyyətini anlamaq üçün son dərəcə qiymətli qaynaqdır. Tamnmış amerikan alimi A.Dandes folklorun öz ömrünü yaşadığıııa dair əksər folklorşünaslarm qənaətləriylə barışmır, yalnız ayrı- ayn janrlann ortadan qalxdığı faktım diqqətə çatdırır, folklorun isə təfəkkür forması kimi ölmədiyini deyir [226]. Xalq demonologiyasmı bütün spektrləri ilə əks etdirən mifoloji rəvayətlər bu fikrin doğruluğunu təsdiqbyir. Bütövlükdə folklorşünaslıq elminin irəliləyişi üçün geniş perspektivlər vəd edən mifoloji rəvayətlər özüııün zəngin obrazlar aləmi ilə məlız mifoloji düşüncə, demonoloji görüş və təsəvvürlərə dərin bağlılığı sayəsində təkamül edərək digər janrlara da keçə bilən əsas folklor janrlarından biıidir. NƏTİCƏ Türk mifoloji obrazlarının struktur-semantik xüsusiyyətlərinin sistemli araşdırılması sonu gəlinən başlıca qənaətləri aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirmək miimkündür: - folklor modoniyyəti ilə daim yaradıcüıq içərisində olub yeııidən yeniyə axaraq hər an dəyişən və dəyişə-dəyişə özüııü də qorııyan, bununla belə hər dəfəsində sanki yenilənən təbiət arasında bəıızərlik vardır. Otıa görə də sinergetika nöqteyi-nəzərindəıı yanaşılması folklor əııənəsinin özünütəşkil və tənzimləmə gücünə sahib, öz-özünü quıan bir proses olduğunu göstərir, bununla folklorşünaslığm ümdə problemləriniıı lıəllinə kömək edir; - milli mifoloji düşüncə sisteminin hər bir struktıır elementiııdə etnik-mədəni ənənə haqda informasiya qərar tutmıışdur ki, bu eyııi zamanda əski və ənənəvi diinyagöriişü ilə birbaşa bağlı miloloji varhqlarm, hami ruhların, anlayış-obrazlarm və s. hörümçəyin bağladığı tor misalı yaxud biri-birindən xəbərdar lıüceyrələr kimi öz aralannda bəlli ölçüdə əlaqələndiyi deməkdir; - mif və folklor mətnbrinin, mifoloji informasiya daşıyan digər etnoqrafik və dil materiallarmm geniş istifadəsi yokıyla mil'oloji obrazların simvolikası və struktur-semantik xüsusiyyətlərinin sistemli öyrənilməsi göstərir ki, ənənənin təbiəti üınumi sistem nəzəriyyəsi işığında özünütəşkiletməniıı köklü prinsipbrinə uyğun araşdırılmalıdır. Yaratdığı mətnlər və bu mətnlərdə yer alan mifoloji obrazlar abm i ilə lıar bir etnik-mədəni ənənə sistemliiik təşkil edir; - etnik-mədəni ənənə çərçivəsində zaman keçdikcə variasiyaya uğraya bilon mifoloji obrazların təkamülü onların öziiniitəşkil dinamikasının da ayrılmaz cəhətini təşkil edir. Həıniıı varlıqlann təşəkkülü vo təkamülünün nədən məhz bu şəkildə baş verdiyi deyil, yalııız песэ baş verdiyinin izlənilməsi mümkündür. Bu iso fıınksionallığı və semantikası baxımından obrazın т эп а potensialındakı ilkin imkanların sırayla uyğunluq içərisində bəlli ölçüdə var ola bilmə şəklidir. Mifoloji obraz hətta miiasir folklor ənənəsində hansısa əhəmiyyətli transformasiyaya т э г uz qalmadan arxaik halmı qoruyub saxlaya bilir. Bununla yanaşı, mifologiyaya dair son illərin araşdırmalan artıq mifoloji personajm müxtəlif mikroareallardakı variatıvliyindən, zarnan keçdikcə uğraya bildiyi dəyişikliklərdən söhbət aparmaq imkaııı verir. Bu, artıq xalq mədəniyyətiııdəki obrazlann bədii əsərlərdə yaradılan ədəbi obrazlardan açıq-açığına fərqləndirilməli olduğu deməkdir. Həqiqətən də xalq mədəniyyətindəki mifık mənşəli obrazlar bədii əsərlərdə yaradılan ədəbi obıazlardan əsaslı şəkildə və açıq-açığma seçilir, metafora və simvoldan fərqli olaraq mifoloji obrazlar bütiinlüklə hərfi mənada, tam real və maddi qavramlmışdır; - arxaik strukturlu və т эп а potensiah geniş olan mifoloji obrazlann funksionallığmm, simvolikası və semantikasmm düzgün qavranılması üçürt onların təbii tarixi-mədəni kontekstə çıxarılması və türk etnik- mədəııi onənəsi çərçivəsində araşdınlması zəruridir. Bu varlıqlann funksional-semantik simvolikasınm anlaşılması üçün onlann indiki halmın və etııik-mədəni sistemi yaşadan bir ənənədən alınmış lıansısa bazırkı şəklinin araşdırılması kifayət etmir. Əski çağ dünyaduyumu və diinyadərkiııin vasitəsi olaraq mifoloji obrazlann funksional-semantik təbioti onlarm yalniz indiki şəkli deyil, bu şəklə diişənədək hansı təşəkkül proseslərindən keçə bildiyi müəyyan olunmaqla tam anlaşıla bilər. Keçdiyi təkamül xətti boyunca daşıdığı funksiya mifoloji obrazm öz тэпа potensialına uyğun тйэууэп edilir. Mifoloji varlığm funksiyası deyilərkən ənənədə daim onun adına bağlanan hansısa bəlli bir funksiya düşünülməməlidir; mifoloji sistemdə əsas vahid kimi diqqəti öz üzərinə çəkən məhz ayrı-ayrı personajlar deyil, mifoloji funksiyalardır; - çağdaş elmi paradiqma işığmda və mifşünaslağa dair tədqiqatlarm hazırkt səviyyəsindən çıxış edilərək mifoloji sistemin bütöv məıızərəsinin ayrı-ayrı obrazlar və oıılann funksiyalarmm ayrıhqda araşdırılması yolu deyil, məhz mifoloji fuııksiyalar saviyyəsində üzə çıxanlması yolu mümkün doğru yoldur, çünki mifoloji sistemdə təşəkkülü və mövcudluğu baxımından peısonajlann funksiyaları aparıcı rol oynayır. Mifoloji obraz zaman keçdikcə təkamül edən və тйэууэп dəyişikliklərə tmruz qala biləıı variantlarmın məcmusııdur. Odur ki, mifoloji sistemin bütövliiyü də özünü mifoloji personajlar səviyyəsində təzahür etdirmir və bu sistemin mifoloji obrazlar aləminin bütöv məıızərəsi mifoloji funksiyalar səviyyəsində üzə çıxanla bilər. Belə bir yanaşma mifoloji sistemi həm də mifoloji funksiyalar sistemi olaraq səciyyələndirmək imkanı verir; - ümumtürk mifoloji dünya modelinin bir biitöv olaraq bəıpası üçün sistemin mifoloji personajlar səviyyəsində təsviri deyil, mifoloji ənənəııin ilkin qatmı təşkil eləyən fıuıksiyalar soviyyəsindo araşdınlması qaçılmaz bir gerçoklikdir. Molız tiirk mifoloji varlıqlarma mifologiyanın ilkin qatmı təşkil edən, mifoloji sistemin biitün digər elementlərindən daha əvval təşəkkiil taparaq özündə onıın эп dayanıqh qatım tocəssüm etdirəıı funksiyalar kontekstində yanaşılması mifologiyanm dünya modeli səviyyəsində Ьэфаз 1 ш mümkün edir; - mifoloji motiv və obrazlann strukturuna tarixdan goləıı faktlann yerləşməsi isə bolli həddəcən mümkiin formalarla məhdudlaşır, gerçokdə baş vermiş hər hansı tarixi hadisə mifoloji strukturların hazır qəlibbrinə sığdınbr ki, bu zaman da həmin tarixi personajlaıa onlan məlız folklor- mifoloji nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyatli və mənalı edən funksiyalar isnad olunur. Eyni varlıq etnik-mədəni sistemi yaşadan ənəııələrdə ayn-ayrı adlarla, bəzən isə tərsinə - ayrı-ayrı personajlar da eyni, yaxud ümumi bir adla adlandırıla bilir ki, bu eyni zamanda etnik-mədəni ənənədə qarşıhqh əlaqələnən mifoloji obrazlann biri-birindən təcrid olıınımış şəkildə araşdırılmasınm qeyri-mümkünlüyünə işarə edir və beb bir gerçəyi siibuta yetirir ki, mifoloji obrazlann mövcudluğunu doğnıdan da onlann funksiyaları şərtləndirir; - sistem olaraq etnik-mədəni эпэпэ mifoloji stnıkturlar sayəsində özünü təşkil və tənzim edir. İlkin imkanları özündə cəmbşdirdiyiııdəıı sonrakı bütün dəyişilmələrinə baxmayaraq, qorunan invariant struktur var ki, genczisinə görə mifoloji komplekslo bağlanan obrazların transfonnasiyalan həmin imkanlardan keçir. Bıı mənada mifoloji kompleksin evolyusiyası mahiyyətdə bir yaradıcılıq prosesidir. Strukturlann intəhasızmış kimi görünən, əslindo isə mövcudluğunun şərli olaıı lıoınin variasiyaları labirintdə ilkin imkanlar təkamtilün bəlli qanıııılan iizra öz- özünü təşkil eloyon sistemdə iizə çıxır, təbiət qanıınlarınm osla ziddiııə olmayaraq, hörümçək toru kimi münasibətlər şəbəkosi yaradır. Çiinki bütövdən aynlan parçalar olduğuna transformasiyalar qarşılıqlı bağlılıqdadır ki, onlarm da yekunu axır nəticədə invariant strııkturıı iizə çıxarmaq imkam verir. Ən müxtəlif transfomıasiyalannda belo əsas ıııifin özülünü тйэууэп edən başlıca elementlərdən heç olmazsa biri (və ya bir neçəsi) qorunub qalır ki, həmin elementlərə görə də invariantın bərpası mümkün olur. Bu mənada təkamül sadəcə yeni nəyinsə meydana gəlməyi demək deyil və bu zaman baş veıənlərdə təsadüfı heç пэ yer alımr, təsadiif kimi görünəıılərin öz içərisində belə qaııunauyğun bir bağlılıq vardır; Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|