Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mifoloji rəvayətlərdə qəhrəman adətən söyləyicinin özü olsa da, bəzən başqasınm başma gələnləri anladan söyləyici anlatdıqlannm bəlli bir nöqtəsinə gəldiyi zaman hadisəııi artıq həmin üçüncü şəxsin dilindən deyil, о hadisələrin iştirakçısı kimi öz dilindən nəql eləyir. Belə hal, məsələn, kıımandin folklor mətnlərində rast gəlinir [215, s.132] və eyııi zamanda mifoloji rəvayətlərin təbiətini anlamağa da kömək edə bilir. Mifoloji rəvayətlər üzəriııdə ilkin müşahidələr göstorir ki, bu mətn tipləri bəlli эпэпэ, yer, inanış və s. ilə olduqca six bağlıdır, bu isə yerli milli özünəməxsusluğun ifadəsi deməkdir. Belə ki, türk xalqlarınm folklorunda geniş yayılmış Hal anası, Təpəgöz, cin və b. kimi demonik varlıqlarla yanaşı bu xalqlann hər birinin canlı ənəııəsində öziməməxsusluğu ilə seçilən mifoloji obrazlar - qazax folklorunda Küldürqiş, Jestımak, türkmən folklorunda Qara qımak, çuvaş folklorunda Arçuri, başqırd folklorunda Yarımtıq və Azərbaycan folklorunda çox sayda demonik ruhlu, dönəlgə təbiətli varlıqlann adı ətrafmda semantik informasiya yüklü neçə-neçə mətn təşəkkül tapmışdır. Rus folkloışünaslığmda mifoloji rəvayətlərin əsas motivlərinin təsnifatına dair təerlibəyə istinadla söybmək olar ki, bu mətnbrdə persoııajlar sabitləşmiş funksiyalarm daşıyıcılarıdır. Ayrı-ayrı personajlar mifoloji rəvayət mətnində eyııi funksiya yerinə yetirə bilirlər, yəııi mümkiindür ki, adlar dəyişsiıı, lakin funksiya dəyişkən deyil [223]. Bir demonik varlığm genezisini, təkamiiliinü öyrəııməyə açıqdan- açığa yardım edən mətnlər də vardır. Burada qarşılaşılan varlıqlar içərisiııdə etııik-mədəni sistenıin эп dərin qatlanna qodər işləmiş olanları yer alır vo sistemdə də ona görə yayğmdır ki, öz arxaik strukturunu, ilkin qunıluşunu daha çox qoruyub saxlaya bilmişdir. Görünür, inanışlarda yaşayan mifoloji varhqlardan müstəsna hallarda bir neçəsinin nağıllara da keçməsini indilik onlarm daha çox arxaik strukturlu olması itə izah etmok lazım gəlir. Məsolən, Dobruca tatarlarmın «Edege batır» adlı qəhrəmanlıq nağılında Edege atası Qutluqayamn dağda qarşılaşdığı, ancaq sonradan albastı olduğu anlaşılan bir qızla evliliyindən dünyaya gəlir. Halbuki açıq- açığına albastı obrazma nağıllarda deyil, mifoloji mətnlərdə rast gəliııir. Bəzən isə olur ki, ənənəniıı daşıyıcılaıı özləri mifoloji rəvayətlərdəki demonik varlıqları bir-birindən kəskin şəkildə ayırmırlar. Məsələn, albastımn qazaxlarda həm də jestımak adlandırılması [237, s.122] və b. həmin varlıqlarm mifoloji simvolikası və struktur-semantik xüsusiyyotbri ilə bağlıdır. Mifoloji rəvayətbrdə adı keçən varlıqlarm, nümunə üçün, hal anasının xəyali mövhumi olmaqdan çıxanlıb gerçəkləşdirilməyə çalışıldığı fıkri də yanlışdır. Konkret etnoqrafik kontekstdən qopub ayrılmadıqca, inamlarla bağlılıqda doğmuş bu mətn tiplərindəki mifoloji varlıqların gerçək olduğu düşüncəsi canlı эпэпэ daşıyıcısmda etnos üçiin başlıca funksiyası davramş stereotipinin ifadəsi olduğu müddətcə heç hansı şübhə doğurmayacaqdır. Əslində mifoloji rəvayət mifoloji (demonoloji) varlığm maddi qavranıldığı zamana qədər də olacaqdır. Maraqlıdır ki, mifoloji rəvayətlorin qəhrəmanlanna nağıl və dastanlarda əsas etibarilə rast gəlinmir. Doğrudur, burada istısnalar da yox deyil. Məsələn, qazax folklorundakı mifoloji rəvayət qahrəmanlarıyla ııağıl vo dastanlarda da qarşılaşmaq olur. Müqayisə üçiin, rus nağıllarınm Ölməz Kaşey, Zmey Qorınıç, Baba Yaqa kimi qəhrəmanları rııs xalq demonologiyasmda heç hansı əhəmiyyətli yer tııtmıır. Əksinə, cin (damdabaca), qulyabanı, su pərisi kimi varhqlara da nağıllaıda çox az rast gəlinir [182, s.287]. Azərbaycan tiirk folklorunda da əjdaha, div və pəri obrazlarını mifoloji rəvayətlərdə görə bilmədiyimiz kimi mifoloji ravayətlərdə qarşılaşdığımız cin, hal anası vo b. varlıqlara da nağıllarda rast gəlinmir. Müşahidələr isə hələlik belə bir qənaətə gətirir ki, inaınlar aktual olduqca bu inamlarla bağlı mifoloji rəvayətlərdəki vaihqlann ııağıl və digər folklor mətnlərinə yolu da bir növ qapalı qalır. Məsələn, bağlı olduğu konkret etnoqrafik kontekstdən qopub ayrılmadıqca və adı ətrafında inamlar öz yaşarıhğmı itirib unudulmadıqca demonik varlığıu hansısa bir nağıl mətninə yol tapması miimkün deyil. Y.Meletinskiyə görə, folklor janrları arasmda dəıin lorqliliklər, hətta bəzən açıqca bir-birinə əks daxili formalar (məsələn, nağılla mifoloji rəvayət kimi) onlarda eyni bir demonoloji personajın belə miixtolif təfsirini müəyyən edir [288]. Nağıl personajları ila mifoloji rəvayotlərdəki demonik varhqların kökləri ayrı olsa da, bizcə, ikincilərin nağıllarda yer ala bilməməsini sadəcə nağılın əııənovi janr kinıi ö/iiııdə yeni elementbrin kök salıb yayılmağınm qarşısım miimkün qədər almaq cəhdiylə izah etmək də tam doğru olmazdı. Çünki aklual itıanışlar sistemiylə bəlli etnoqrafik kontekstə bağlı olduqca mifoloji rəvayətlərin xəyal və fantaziya iinsürləriylə zəngin nağıl süjetinə çevrilə bibcəyiııdən damşmaq olmaz [319, c.38]. Mifoloji rəvayətlər canlı эпэпэ və onda var olan inaııışlaıla düz mütənasiblik təşkil eləyir. Ənənəni yaşadan inanışlar sistemi və bıı inanışların əksini tapdığı mətn tipbri var. Mifoloji rəvayətlor də beb Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|