Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

hah  ib   uzaqdan-yaxmdan baqlılığı  olan  bu  xalq  inamşlarmı  canlı  şəkildə 
ayaqda tutan hər bir etnik-mədəni sistem faktma mədəniyyət hadisəsi  kimi 
yiiksək diqqət yetirmişbr [20.2,  s.4], Ona görə ki, öz təbii  halı i b  yaşayan, 
güciinü-qüwətini  daha çox təbiətdən  alan  xalqlar etnik-mədəni ənənədəki 
dəyərbr sistemində hər hansı faktm yerini daha gözəl bilirdibr.
Bir  etnik-mədəni  sistem  kimi  türk  mədəniyyətində  də  folklor  hər 
zaman aparıcı  qollardan  olmuşdur.  Odur ki,  türk folklorunu öyrənmək hər 
an canlı эпэпэ ilə qarşı-qarşıya olmaq deməkdir.  Mədəniyyətin canhlığını, 
diriliyini  qoruyan  həmin  folklor  lıadisəbrindən  biri  isə  mifoloji 
rəvayətlərdir.  Yazıya  almmağmm  b eb   yaşarılığma  heç  hansı  təsiri 
olmayan  bu  folklor  öməkbrini  bir  çox  araşdırıcılar  hətta  nağıldan  daha 
aıxaık  sayırlar.  Çünki  mifoloji  rəvayətbrdə  baş  verənlər  nə  zamansa 
gerçəkdən  olmuş  «presedent kimı  qavranıhr».  Buna görə də etnik-mədəni 
sistem  kimi  hər  bir  canlı  ənənədə  onun  yeri  ayrıdır.  E b   isə  «hər  hansı 
birində  an  arxaik  motivlərin  və  ilkin  mifoloji  bağlılıqlarm  özünü 
göstərdiyi»  mifoloji  rəvayətbr  adi  altmda  bir  termin  kimi  nəyi  başa 
diişmək  olar?  Azərbaycan  türkbrinin  şifahi  odəbiyyatında  bir  xalq 
terminologiyası  kimi 
«mifoloji 
rəvayət» 
anlayışı 
yoxdur. 
Yəni 
mədaniyyətin daşıyıcılarınm dilində  belə bir ad qeydə ahnmamışdır.  Buna 
göre  də  elmi  baxımdan  həmin  terminin  sərhədləri  dəqiq  müəyyən- 
ləşdirilməlidir.  Çünki  söhbət  bütöv  bir  folklor janrmdan  gedir.  Janr  isə 
«gerçəklik  haqqmda  bilgi»,  həqiqətəıı  baş  vermiş  olanlar  haqqmda 
mformasiya tipli olduğundan buna xüsusi ehtiyac var.
Uyğur  folklorşünaslığmda  haqqmda  damşılan  folklor  öməkləri— 
mifoloji  rəvayətlər  «bolmişlar»  (olmuşlar)  adı  altında  öyrənilməkdədir. 
Digər türk xalqlan  alimləri  də həmin  anlayışı  ifadə etmək  üçün  «bolmış», 
«xikaya» terminlərini  işlədirbr [237, s.53].  Şor türklərinin  dilində isə xalq 
terminologiyasından  gəbn  çox  maraqlı  bir  ifadə,  mədəniyyət  faktmm 
etnik-mədəni  dəyərbr  düzümündəki  yerini  doğru-düzgiin  göstərən  bir 
deyim  var;  yəni  mifoloji  rəvayətlər  dediyimiz  tipdən  olaıı  həmin  xalq 
ədəbiyyatı nümunəbrinə bu  dildə  «şın polqan» adı  verilir.  [214, s.IX].  Bu 
isə  Azərbaycan  türkcəsində  «çin  (gerçək)  olanlar»  mənasma  uyğun  gəlir 
ki,  həmin  məna  da  mifoloji  rəvayət  mətninin  canlı  эпэпэ  daxilindəki 
kontekstinə, funksional-morfoloji xüsusiyyətbrinə bütünlükb uyğun gəlir. 
Həqiqətdə mifoloji rəvayətbrin məzmunu həm söyləyici, həm də dinbyici 
tərəfindən  gerçək  qavranılanların,  doğrudan  da  baş  verdiyi  samlanların 
üzərində qurulur  [304,  s.47j.  Bu mənada mifoloji  rəvayətbrin  söybyicisi 
anlatdıqlarınm  «yaşanmış  bir həqiqət»  olduğuna  da  öz varlığma  inandığı
qədər əmindir.  Çox da uzaq olmayan bir keçmişdə,  olsa-olsa bir neçə nəsil 
bundan əvvəlki çağlarda baş verənbrin anladıldığı həmin folklor örnəkbri 
sonrakı  demonoloji  ənənəni  əks  etdirməkb  yanaşı,  mifoloji  fantaziya  və 
düşüncənin öyrənilməsi baxımmdan da qiymətlidir.
Rus  folklorşünaslığında  janr  kimi  mifoloji  rəvayatbrin  bir  çox 
problemləri E.Pomeranseva  [325, s. 158-168; 326;  327], V.Zinovyev  [228; 
296],  Y.Novik  [319,  s.36-48]  və  digər  alimlərin  dəyərli  araşdırmalan 
sayəsində öz həllini tapmışdır. Türk topluluqlarmdan, məsəbn, qazaxlarda 
hamin 
problemlərb 
ciddi 
məşğul 
olan 
araşdırıcjlar 
sırasında
S.Kaskabasovun  [236;  237]  adım  çəkmək  olar.  Aııadolu  folklorıında  bıı 
mətn  tipbri  ib   bağlı  dəyərli  araşdırma  müəllifı  Ö.Çobanoğlunun  «Tiirk 
xalq  kültüründə  memoratlar  və  xalq  inancları»  əsəri  problem in 
araşdırılması  yönündə 
uğurlu  addımlardan 
sayılmalıdır. 
Kitabda 
memoratlarm,  xüsusib  mifoloji  rəvayətlərin  özəllikbri,  strukturu  və 
funksiyaları  geniş  tədqiq  olunur  [118,  2003].  Azərbaycan  folklor- 
şünaslığında  isə  mifoloji  rəvayotbrb  bağlı  araşdırmalann  səviyyəsiııdəıı 
danışmaq hələ ki tezdir [67, s. 155-166].
Terminolojı  aparatın  эп  dolaşıq  olduğu  sahəbrdən  biri  folk- 
lorşünaslıqdır  vo  Azərbaycan  folklorunun  da  təbiəti,  onun  öziiııəməxsus 
problembri  öyrənilmək yerinə uzun illər bu xalq ədəbiyyatı  nümunəbrinə 
avropasentrist  nəzəriyyəbriıı  və  ədəbiyyatşünaslığm  ölçübriyb  yana- 
şılması  son  nəticədə  anlaşılmazlıq  vo  qarışıqlıq  yaratmışdır.  Özliiyiində 
bir  prosesi  təcəssüm  etdirən  folklorun  xüsusən  егкэи  dövr  və  ibtidai 
formalan  ib  tamşlıq göstorir ki, heç də həmişə bədiilikb səciyyəbııməyib 
həm  də  qədim  təfəkkür  şəkilbri  və  etnoqrafıyaya  bağlandığmdan  ağız 
ədəbiyyatmm  mənşəyi  probleminə  ədəbiyyatşünaslıq  ölçübriyb  yanaşma 
doğrultmur.  Bu,  terminbrə  də  aiddir.  Bütün  müstəqil  elm  sahobrində 
olduğu  kimi  folklorşünaslıqda  da yerində  işlədilməyən,  sərhədbri  doğru- 
düzgün bəlli olmayan almma termin və anlayışlar problemin hollinə ancaq 
maneçilik  törədə  bilir.  Bu  səbəbdəıı  bir  termini  və  ya  anlayışı  elmə 
gətirməzdən  əvvəl  onun  xalq  terminologiyasmda  olub-olmadığma  diqqət 
yetirmək  lazım  gəlir.  Çünki  mədəniyyətin ö/.iində  həmin anlayışlarm bəlli 
ölçüləri  və  sərhədbri  var,  buna  görə  də  heç  bir  qarışıqlıq  yaratmır. 
Araşdırıcılarm  qeyd  etdikləri  kimi,  həqiqətən  də  xalq  terminologiyası 
məııəvi  mədəniyyatin  rekonstruksiyasmda  gərəkli  qaynaqlardaıı  ola  bibr. 
Sözlərin  dorin 
semantik 
dəyişmələrinin 
anlaşılması 
baxımmdan, 
linqvistikada  haqqmda  yanlış  olaraq  qeyri-elmililiyi  barədə  təsəvvür 
formalaşdırılmış xalq etimologiyası bir qaynaqdır [316].

---