Bit digər qəııaətə görə, Qaramat//Kiremet ku tu qədim Ön Asiya
xalqlamım mifık
dünyagörüşü
ilə
birbaşa lağhlıqdadır.
Akkad
mifologiyasmda bədxah gücbrdən olan həmin Qaranıat ruhu eyni mifoloji
sistemdəki Lamastıı//Albastı ruhu ilə funksiona! bay.mdan eyniyyət təşkil
edir. Araşdırıcılara görə, Azərbaycan tiirkcosindəki «cıramat basdı» tfadəsi
də təsadiifən yaraıımayıbdır. Əski bir inamın izini yaşalaıı mifoloji qaynaqh
bu ifadə həmçinin qədim akkadlardakı Karibatu adh yıman nıhla bağhhğa
işarə edit' [8, s.252].
Bit sıta sözlükbrdo «bədxalı ruhun, şeytanm birəməli olan xəstəlik,
zəfəı toxuma» bildirən «yeg» (yek//yik) mifoloji adı ia türk demonoloji
təsəvvürlərində
yer
tııtaıı
varlıqlann
simvolikıs nm
araşdınlması
baxımmdan zongin material verir. «Azarlı» kimi izah oltınan bu əski türkcə
məfltum «yek», «yek-içkek» şəkliylə «acıqlı denotı, şeytan, iblis»
monalannda işbnnıişdir. «Yek//yeg» sözünə «şeyian, cin» anlammda
M.Kaşqarlı «Divan...»mda, Əbu Həyyatı və İbn Mühənna lüğotlərində də
ıast gəliııiı [256, s. 128]. «0t-töhfə...»də (XIV əsr) və b. söz həmin atılamlan
daşıyır. Sonralar mani məzhəbiııdə «şeytan» məııasırda çox işlədibn də
həmiıı «yek» sözüdür.
Azərbaycaıı tiirk inanışlannda cinloro aid cdilon «bizdən yeylər»
ıfadəsmdəki «yeylər» sözünün kökündə də, güman ki, «Yək//Yeg»
dayanıı . Azəıbaycan türklərinin demonoloji təsəvvürlərində cinləri
bildion «bizdən yeybr» anlayışı təbiət — mədəni/yət, xaos — kosmos,
qaıanlıq - işıq və b. ikili qarşıdutrnalarında təbiət, xıos və qaranlıqla bağlı
xtonik giiebı in işarəsini daşıyır. Ənəııəvi xalq göriişlərində «bizdən
ycylot »itı həı qatış yerdə, ayaq altmda belə okluğuna, lakin insanlara
görsənınədiyinə iııanılır. Xalq təsəvviirünco birər hami ruhlar olan əyələr do
gözə göı sonmozlor. Atıcaq həmitı əyoloriıı «bizdən ye)br»b bir forqi var ki,
«bizıtan yeyləı» heç bir şeyin sahabı deyillər, yoni qoruyucu ruhlardan
sayıla bilməzbr. «Bizdən yeybr», inanışa görə, Ad;m övladına hamişə
zərəı toxundıırar.
«Yey//yeg» sözünün «yaxşı» anlammdan çıxış ed.lərək tədqiqatlarda
«bızdən yeylər» adına «bizdən yaxşılar» kimi məıtalandınlır, həmiıı
varhqlarm belə adlanmasına isə sözə, xüsusən do mifoloji adlara qoyulan
69 Qaıaim dilində bu sözün «ruh» ıııənasında işbnm iş olması [184, s.35j isə həm də çulmı
türkləıındə qamlıq ebyən zaman şamanııı üz tutub «çak//çek» dediyi və yaıdım istadiyi hami
ruhlaun (y//c səsdəyişməsi tiirk dilbrində qanıınauyğunluq kimi öziinü göstəran sos
keçididir) mifoloji semantikasmı açınağa köım k edo bibr.
əski yasaq ib bağhlıq deyə güman şəklində bir yozum verilir [41, s.300].
Bu ehtimalı bir kənara qoymayaraq, həmin fikro belə bir yozum da olavə
etmək olar; cinlərə aid edilən «bizdən yeylər» ifadəsindəki «yeylər»
sözünün kökündə çağdaş türkcələrdə «yeg, yig, d ’yek, jik//jek» allomorflan
ilə işləııərək «bədxah ruhun törətdiyi xəstəlik; ruh, şeytan» mənaları ifadə
edən və əski türkcədə də «şeytan, bədxah ruh» anlamlan bildirmiş olan
«Yək//Yeg» məfhumu dayamr. Bu mənada «yeg» məfhumunun bildirdiyi
həmin «şeytan, bədxah ruh» anlamı ilə onıın həm də «yaxşı» anlamı
arasmdakı zahiri oxşarlıq mifik düşüncənin daxili məntiqi boyunca mifoloji
(demonoloji) görüşlərdə kontaminasiya hadisosi doğurmuşdur. «Yeg»
həmin «çak//çek» anlayışınm eynidir ki, türk mifoloji leksikasma islam
dünyasının kult frazeologiyasıyla daxil olmuş «şeytan» sözü ib yanaşı
işlədilir. İfadəyə teleut qamlannın qavallanndakı təsvirbrdə yer alan «Yeg-
yılan» adında da rast gəlinir. «Yoxdan Allah da bezardır» deyimitıdəki
«yox» sözü isə, ehtimal ki, ilkin mifoloji semantikası unudulduğundan
sonralar artıq bir çox hallarda əslinda zahiri oxşarlığı əsas alan ənənovi
düşüncənin eyniləşdırdiyi «Yeg»in fonetik variantıdır. Bu anlayış tatar
dilində «jik», altaycada «d’yek» şəklində işlənir və eyni - «acıqlı, bədxah
ruh» mənalan ifadə edir.
Demonik ruhların adlarının sonradan «hər ciir xostolik, ağrı-acı»
anlamını ifadə etdiyini göstərməsi baxımmdan Azərbaycan türkcəsində
işlədibn «azar-bezar» sözü də xarakterikdir. Lakin dildə relikt şəklində
qorunub qalması mifoloji qaynaqlı bu ifadəyə aydınlıq gotiıilməsi üçiin
araşdıncıları digər türk və eləcə də Ural-Altay dil materiallarına üz tutmaq
təbbi qarşısmda qoymuşdur. Əslində Azar və Bezar, tatar dili
dialektlərindəki «əsər-məsər», çuvaşcadakı «bədxalı qiivvə, bədxah rııh»
demək olan «asar-piser», qırğız və qaraqalpaqcada «azar-bezar» (azar-bezer),
həmçinin Altay dilindəki «yeraltı dünyanın sahibi Erlik xatıın öz vəhşiliyi ilə
seçilən iki qara köpəyinin adı» mənasında «kazar-pazar», ağızlarda isə «ezer-
kezer» deyimlərindon də göründüyü kimi, tiirk mifoloji təfəkküründə bir-
biriylə sıx bağlı iki mifoloji obrazın adtdır.
Ümumiyyətlə, türk və monqol mifologiyalarında geniş yayılmış olan
Asar (Azar//Kazar) və Bizer//Bezer obrazlan ilə bağlı elmi ədəbiyyatlardakı
fıkirlərdən biri budur ki, hər iki ad öz qaynağım Hind-Iran
mifologiyasındakı Asura-Ahura və Mizra-Mitra tani'i adlarından alır.
Tədqiqatçılar bu mifologemdə Ural-Altay və Hind-İran mifologiyalan
arasmda bağlılığın bir izini görürlər. Bununla belə son qənaətə görə türk
dilbrindəki «Azar-Bezar» və onun variantlarınm İran mifologiyası ilə
Dostları ilə paylaş: |