bağlayaraq onun görməsini əngəlləyir və bununla da belə bir fıkir
çatdmhrdı ki, adi ölümlülər dünyasında «kor» oları şaman ancaq onların
görə bilmədikləri ruhlar dünyasmı, qeybi və ya gözəgörünməzlər abmini
görtir. Kor şamanlara bu üzdən aynca bir münasibət bəsbnir, ehtiram
göstərilirdi. Çünki onlarda, inanca görə, gəbcəyi görmək, həmçinin təbiətcb
olan, lakin adi adamlann ruh həyatı ilə bağlı görə bilmədikbri gizlin
gücbri, mistik qiivvətləri görmək qabiliyyəti vardı.
Əski inamlarda dağ nıhu da eləcə kor təsəw ür olunurdu. Dağ
ruhunım izləri tiirkbrin mifoloji m otivbrb zəııgin qəhrəmanlıq dastanı
«Koroğlu»da Alı kişi obrazmda qorımub qalrmşdır. Yakut mifbrində məişət
əşyalan və ısıax mərasiminin yaradıcısı hesab olunan Ər Elley özü dağ
ruhunun övladı sayılırdı ki, onun da atası bir kor qoca idi. Rəvayatə görə
Səmərqəııd övliyalarmdan Şahi Zində haqda danışılanlarla maraqlanan
Əmir Teymur adam göndərir ki, bu övliyanm yeraltı dünyada həqiqətən
do var olub-olmadığmı öyrənsin. Rəvayətdə daha sonra deyilir ki, mağara
vasitəsib о biri dünyaya adlayan və Şahi Zindəni bir ağ işıq şəklində
görən həmin şəxsin gözünə orada başqa adamlar da görünür. Ona bu
gördüklərinin gələcəkdə doğulacaq kəsbrin və bir də artıq ölmüş olan
mömin bəndəbrin canları olduğunu söyləyir, geri yollayanda isə
xəbərdarlıq edirlər ki, bu «arı (saf) canlar səltənəti»ndə gördiikbrini bir
kimsəyo danışsa kor olacaq. Lakin Teymur onu gördüklərini danışmağa
məcbıır edir
уэ
bununla da yasaq pozulduğuna həmin adam kor olur [175,
s. 107].
О
diinya ib bağlı təsəvvürlərin izini açıqca yaşadan bu rəvayətdən də
anlaşıldığı kimi, mifoloji korluq mifik ənənəyə əsasən о biri dünyada
olmağm, dolayısı ib о biri dünyaya bağlılığm nişanıdır. Mifoloji korluq
motivi yalnız sonradan folklor ənənəsində cəza olaraq kor edilmə və b.
şokilbralmışdır.
Demonik obrazları mifopoetik düşiincə ilə bağlı səciyyələndirən bir
əski rnotiv də tərsinəlik və ya tərsinə olmadır. Ümumiyyətb, qədim
inamlara görə о biri dünyada - xtonik zonada yaşayan demonik təbiətli
varlıqlar adi ölümlülərin yaşadıqlan bu dünyada olanlardan fərqli görünüşə,
əks davramşa və s. malikdibr. Bu baxımdan türkmancədoki «tərsoxuyan»
(teısokaan) sözünün «cadugər, sehirbaz» anlamı da məhz arxaik türk
mifopoetik düşüneəsiyb əlaqəli olub, tərsinəlik motivinin qalığı kimi
diqqəti çəkir. «Kartıqa pergen» adlı bir xakas dastamnm qəhrəmanı anadan
olandan sonra ocağm üstə tərsiııə çevrilmiş qazamn altına girir, altı il orada
qalır və bu miiddət boyunca kül yeyir. Uşağa yalmz bundan sonra ad verilir.
Dastandakı
həmin
motiv
inisiasiya
elementidir
və
qəhrəmanm
məğlubedilməzlik qazanmaq üçün, əski mahiyyətinə görə isə yenidən
doğulmaqçün yerin «bətninə» gimıəsi kimi mənalandınlır [42]. Anlaşılır ki,
demonik varlıqlarla tərsinə dillə damşıldığı zaman onlar qəhrəmana diizgiin
olanı, adi ölümlübr dünyasına məxsus anlayışlarla danışılan zamaıı isə
tərsini məsbhət görürbr. Nağıl qəhrəmanınm о biri dünyada rast olduğu
heyvanlarm yembri də tərsinə qoyulur; atm qabağına ət, quşun qabağma ot,
aslamn qabağma dən qoyulur. Yaxud qəhrəman о biri düııyada yananı
söndürməli, tərpənəni dayandırmalı, açıq qapını örtməli, örtülü qapınısa
açmalıdır. Ya da gedər-gəlməz dünyaya çatanda (təbiətlə mədəniyyətin
sərhədində) o, atmın nalım söküb tərsinə vuıur... Tərsinəlikb bağlı
olduğundan «ironık axmaq surətbri» bu dünyaya məxsus anlayışları
bilmirbr67.
Türk mifologiyasında demonik varlıqlann geniş yayılmış atributu da
keçəllikdir. Keçəl olmalan həmin varlıqlann о biri dünyaya məxsus
olduqlannm bir göstəricisidir. О biri dünyaya, «gedər-gəlməz»ə yollanan
qəhrəmaıılar yeraltı dünyasmın atributunu qəbul ebyir - keçələ çevrilirbr.
V.Propp qəhrəmanm keçəb çevrilməsini ən əski motiv sayır. Atları ib keçəl
cildinə girəıı türk nağıl, dastan qəhrəmanlan bu yolla «ilahi güc» (B.Ögel)
almış sayılırdılar. Qahrəmanlar göylərdəki savaşlarda güc tapmaqçün keçəl
olur və həmin gücla dünyalar arasmdakı sədləri adlaya bilirbr. Azorbaycan
türk nağıllarında qəhrəmanm keçəl görünüşünü qəbul etməsi motivi Sibirin
türk xalqlannda qəhrəmanın və ya atmm möcüzəli şəkildə keçəb çevrilməsi
67 Tərsinəlik motivi xalq inanclarında geniş biçimdə qorunmuşdur. Anadolunun canubunda
türkmən oymaqları arasında inanışa görə köpsk uladığı zaman başım çevirdiyi evdən ölü
çıxmasın deyə ayaqqabını tərsinə çevirər, bununla da ham in evdəıı ölü çıxmağına əngəl
yaradılmış olacağma inanardılar. Və ya dəfiı marasiınlarinda məzara güzgünü tərsinə
qoyardılar. Anadolunun bir çox yerbıinda Qıırandan bəzi ayəfərin tərsinə oxunaraq sehr
elandiyinə də inanılmışdır. Sehir elənən zaman da, sehri pozan zaman da tərs geyinərdilər.
Altay dağlarında yaşayan şamanist türk köçəbəbri də yas saxlarkəıı paltarlarını yeddi gün
tarsinə geyordibr. Qazax-qırğızlarda da qadmlar ağı deyan zaman tarsina oturur, paltarlarını
tars geyinirdibr. Səlcuqlu sultanı Məlik şahın oğlunun yasına g əb n oğuzlar atlarınııı alnmı
cızıb yaharbrini də tarsiııo çevirmişdilər. Krım sultanlarından məşhur Adil sultanın adına
bağlanınış dastanda qəhrəmanm anası ağı deyarkəıı tərs geyinib ağlayır.
Y ağmur dualarında iştirak eləyənlərin paltarlarını tərsinə geymə adəti isə başqurd boyları
arasında müşahidə olunmuşdur. İslamiyyətdə Dəccalın qiyamət gtlnü zühur edəcəyi zaman
eşşəyə tərsinə minməyi və b. k. təsəvvlirlər də tərsinəlik motivi baxımından diqqəti çakir.
Mahz tarsina olan yuxu yozumları эп arxaik yozumlardır.
Dostları ilə paylaş: |