Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

-   türk mifoloji  sistemində  bir  çox  arxaik  strukturlu  obrazlar  yer alir 
ki,  simvolikasma  görə  onlardan  эп zəngiııi  mifoloji  Ulu Ana  (Ulu  Ağ Ana, 
İlaha ana,  Ulu  Yer Ana)  adi  verilen kompleksdir.  Ulu Ana bir çox  mifoloji 
sistemləıdə  məna  potensiah  geniş  olan,  lakin  bütün  dəyişilmələrinə 
baxmayaraq,  qorunan  invariant  strukturdur.  Transformasiyaya  uğrayan 
həmin  kompleks  diferensiasiyaya  getdikcə  müstəqil  hami  ruh  flmksiyasi 
daşıyan  Umay,  A1  ruhu,  Qan  пэпэ,  nurani  dərviş  va  b.  obrazlar  silsilasi 
meydana  çıxaıaq  hər  biri  ayrılıqda  fəaliyyət  statusu  almışdır.  invariant 
strukturda  isə  qeyd  olunan  mifoloji  kompleksə  bağlandıqlan  üçün  həmin 
kompleksdən  qopub  aynlan  elementlər  ayn-ayrı  funksiyalar  yerinə  yetirə 
bildiyi kimi о strukturun müxtəlif görünən elementləri də zaman-zaman biri 
digərinin  yerinə  keçib  onunla  struktur-semantik  baxımdan  və  mifoloji 
simvolikasma görə yaxın, zaman-zaman da eyni bir funksiya icra edə bilir.
Ulu  Anamn  funksiyaları  başlanğıcdan bəri  bir  sıra  mifoloji  varlıqlar 
arasmda paylanmışdır ki, həmiıı funksiyalar da bağlılıqdadır və kompleksin 
semantik  törəmələri  olan  mifoloji  obrazlar  arasmda  az  qala  bütünlüklə 
qorunub  qalmışdır.  Bu  obrazlardan  heç  biri  özündə  Ulu  Ananm  başlıca 
mifoloji simvolikalannı aynlıqda bütünlüklə təmsil edə bilmir. Lakin həmin 
semantik  törəmə  olan  obrazların  hər  birinin  struktur-funksional  özəllikləri 
digərlərinin  də  özəlliklərinə  bağlıdır və  bu  xüsusiyyətlər  toplu  halmda  Ulu 
Ana  kompleksinin  strukturunu  müəyyən  edir.  Bu  mənada  Ulu  Ana  bir 
«əzsli  formul»  kimi  ondan  qopub  aynlan  hami  ruh  və  ya  obrazlann 
bənzərliyi  əsasmda  dayanaraq  funksional  baxımdan  о  varlıqlan  bir-birinə 
yaxınlaşdmr  və  bəzən  də  eyni  funksiyanm  daşıyıcısma  çevirir.  Məsələn, 
Qobustan  qaya  rəsmləri  arasmda  təsadüf edilən  gec  dövr  «Yallı»  səhnəsi 
həmin  səhnənin  təsvirindan  yuxarıda  yer  alan  və  artım  (ölümsüzlük, 
məhsuldarlıq)  rəmzi  bilinən  ilahi  qüvvəyə  -   ana  əcdadma,  başqa  sözlə, 
Ulu  Aııaya  tapımşm  izi  kimi  qəbııl  edilir.  «Yallı»  rəqs  admın  türk  xalq 
inanışlamıdakı  mifoloji  Al//Hal  anasımn  adıyla  əlaqələndirilməsi  bu 
kontekstdə  özünii  doğruldur.  Eləcə  də  Umay  obrazı,  haqqında  danışılan 
mifoloji kompleksin transformasiyaya uğramış olan şəkillərindəndir və «yer 
ilahosi,  yer  ruhu»  sayılması  onun  arxaik  cizgili  olduğunu  göstərir.  Umay 
Ananm  yer  ruhu  Ulu  Ana  ilə  bağhhğımn  aydın  izi  ona  bir  sıra  türk 
xalqlannda «Ulu Ağ Ana» deyilməsi faktında da qorunub qalmışdır və s.;
-   terminoloji  baxımdan  bir  çox  problemlərin  olduğu  türk 
mifologiyasmda həmçiııin  mədəııi  qəhrəman anlayışı  ilə  bağlı  dolaşıqlıqlar 
mövcuddur.  Bela  ki,  zaman-zaman  epik  qəhrəmaııla  mədəni  qəhrəman 
arasında  fərqlər  gözlənilmir.  Tədqiqatlarda  Türk,  Oğuz,  eləcə  də  Koroğlu
kimi  çox  vaxt  sadəcə  epik  qəhrəmaıılar  kimi  təqdim  olunan  obrazlar,  mif 
mətnlərindən  də  açıq-açığına  anlaşıldığı  kimi,  genezisdə  mədəni 
qəhrəmanlardır.  Türk mədəni  qəhrəman  tipi  ilə yanaşı,  ilkin əcdad  və  göy 
oğlu  obrazlarım  da  səciyyələndirən  özünəməxsus  əlamətlər  vardır. 
Ənənəvi  türk  madəniyyətindən  danışılarkən  işlədilən,  əsliııdə  isə  bu 
mədəni  ənənənin  təbiətinə  zidd  gələn  «yer  allahı»,  «göy  allahı»,  «Taıırı 
oğlu»,  «su  tanrısı  (və  ya  ilahəsi)»,  dağ  tannsı»,  «torpağm  rəbbi»  və  b.k. 
ifadələr  də  özünü  doğrultmur.  Mədəni  ənəııənin  təbiətindən  gəlməyən  və 
milli  dini-mifoloji  düşüncə  sistemini  doğru-düzgün  əks  etdirmək  gücü 
olmayan həmin ifadələrlə bilərəkdən və ya bilmodən türk dininə çoxallahh 
bir  təkallahlıhq  donu  geydirilir.  Bir  deyil,  bir  çox  tanndan  bəhs  edib 
«allahlar»  adım  verdikləri  həmin  gözəgörünməz  qüvvətlər  isə  heç  də 
yunanlann  və  ya  romalılann  dinində  olduğu  kimi  panteon  təşkil  edərək 
vahid ümumi  sistemdə birləşmir.  Türk tannçılığında ilahilərin  iyerarxiyası 
olduğuna dair fikir də yanhşdır.
Kainatı bir bütün şəkliııdə qavrayan türklərin tannçı  dünyagörüşündə 
Taıırı heç hansı antropomorfik özəllik daşımamışdır. Bu kimi  iddialar кэпаг 
sistembrin  təsiri  ilə  gəldiyindən  adda-budda  olub,  etnik-mədəııi  ənənənin 
faktları ilə təsdiqlənmir;
-  türk mifologiyasında çox sayda obrazın -  hami  ruhlar sırasma aid 
edilə  bilən  övliya,  ərən  tipli  mifoloji  varlıqlann  funksiyaları  tanrıçıhq 
görüşləri  çərçivəsində  əbədi  Tanrmın  bütün  kainatı  əhatə  eləyən 
varhğmdan  qaynaqlanır.  Ölüb-dirilmə  ideyası  ilə  bağlılıqları  həınin 
obrazlarm  tannçılıq  dini-mifoloji  inanış  sistemi  işığında  araşdırıla 
bilməsini  mümkün  edir.  Övliya  və  hami  ruh  obrazları  ilə  bağlı  aıxaik və 
ənənəvi  folklorun  təbiətinin  gözdən  keçirilməsi  isə  bir  daha  göstərir  ki, 
ənənovi  mədəniyyətlə  yaşayan  xalqın  düşüncasini  hadisələrin  gerçəkdə 
baş  verib-vermədiyi,  onların  dəqiq  xronologiyası,  personajlarm  taıixən 
yaşayıb-yaşamadıqları  kimi  faktlar о qədər də maraqlandırmır,  yəni  şifahi 
əııəııə tarixi  bilgiləri qoruyub saxlamaq yolu tutmur;
-  hami ruhlar cərgəsinə mənsub olan  və təbii  obyektlərin təcəssümü 
sayılıb  «əyə»  (yiyə)  adıyla  bilinən  mifoloji  varlıqlarm  simvolikası  və 
semantik təbiətinin  araşdınlması  bu gizlin təbiət qüvvələrinə  inanışm türk 
dini-mifoloji 
dünyagörüşünün 
(«psixomental 
kompleks»lə 
bağlı) 
asaslarından  və  türk  mədəniyyətinin  sırf milli  özünəməxsusluğunu  ifada 
edon rəmzi  kodlarmdan olduğu gerçəyini sübuta yetirir;
-   hər  bir  etnik  mədəni  ənənənin  özlüyündə  bənzərsizliyini  iizə 
çıxarmaq  imkanı  verən  xalq  demonologiyası  mifoloji  ənənənin  ən  az

---