Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
116
təmizləmək üçün onun dibinə düĢməyə məcbur edirdilər 289 , bu da çox hallarda bədbəxt hadisələrin baĢ verməsinə səbəb olurdu. Bakıda xüsusi sənayenin baĢqa sahələrində, məsələn, tənbəki fabrikində, Xalyatovun tikiĢ ema lat xanasında, Qara Ģəhərdəki xüsusi dəyirmanda fəhlələrə məzuniyyət verilmir, xəstələnmiĢ fəhlələri iĢdən çıxarırdılar 290 . Həmkarlar ittifaqlarının əmək mühafizəsi orqanlarının nəzarətindən yayınmaq üçün sahibkarlar mü xtəlif hiylələrə əl atır, saxta artel-mədənlər və kollektiv podrat tikinti müəssisələri adı altında fəhlələrin muzdlu əməyindən geniĢ istifadə edirdilər. Belə ki, 1923-cü ildən Azərbaycanda da saxta artellərin sayı xüsusən yeyinti və tikinti sənayesi sahələrində artdı 291
. Xüsusi kapitalist sənaye bölməsində sahibkarlarla fəhlələr arasında da mübarizə Ģəraiti kapitalist dövlətlərindən fərqlənirdi. YĠS dövründə burjuaziya tərəfindən istismar olunan xüsusi müəssisələrin fəhlələri sovet orqanları tərəfindən müdafiə olunurdular. Fəhlələrin hüquqları əmək haqqında sovet qanunları kodeksi ilə qorunurdu. Bu kodeksə əlavə olaraq, Azərbaycan SSR XKS 1922-ci il fevralın 24-də xüsusi müəssisələrdə əmək Ģəraiti və əmək haqqının nizamlanması, onlarda münaqiĢələrin həll olunması qaydası haqqında qərar qəbul etdi 292 .
məqsədilə Azərbaycan hökuməti 1922-ci il may ın 17-də əmək haqqında iĢçi qanunvericiliyinin pozulmasına görə cəza tədbirləri haqqında dekret verdi 293 . 1922-
ci ildə respublika Xalq Ənıək Komissarlığı müfəttiĢliy i əmək qanunları kodeksinin pozulmasına görə xüsusi sahibkarlardan 910 cərimə almıĢdı 294 . 1923-cü ildə Xalq Əmək Komissarlığı yanında əmək qanunları kodeksini pozan ları cinayət məsuliyyətinə cəlb edən əmək məh kəməsi yaradıldı. 1924-cü ildə əmək məh kəməsinin baxd ığı 1646 iĢdən 90 faizi xüsusi müəssisələr üzrə idi, sonrakı illərdə bu xarakterli iĢlərin sayı xey li azald ı 295 .
mühüm rol oynayan Azərbaycan həmkarlar ittifaqları müntəzəm olaraq fəhlələrin mənafeyinin müdafiəsinə qalxır, xüsusi müəssisələrin fəhlələrini öz sıralarına cəlb edir, orada öz təĢkilatlarını yarad ırdılar 296
. Xüsusi müəssisələrin fəhlələrinin mənafelərini müdafiə etməkdə kollektiv müqavilələr ciddi vasitə oldu. Fəhlələr həmkarlar ittifaqlarının rəhbərliyi altında kollektiv müqavilələrin bağlanmasına nail olur, kapitalistlərin onlara riayət etməkdən boyun qaçırmalarına yol vermir, əmək haqqının artırılmasını və normal ə mək Ģəraiti yaradılmasını tə ləb edird ilə r. Xüsusi müəssisələrdə fəhlələr kapitalistlərə son təsir vasitəsi kimi bəzən tətilə əl atırdılar. Xankəndindəki baramaaçan fabrikin fəhlələrinin 1925-ci ilin mayında elan etdikləri tətilin səbəbi həmkarlar təĢkilatı üzvlərinin iĢdən çıxarılması, onların yerinə həmkarlar təĢkilatı üzvü olmayanların qəbul edilməsi olmuĢdu. 117
Tətilçilər isdən çıxarılanları iĢə bərpa etməyi və qeyri-qanuni qəbul olunanları iĢdən çıxarmağı, kollektiv müqavilənin Ģərtlərinə əməl olunmasını, tətil günləri üçün əmək haqqı ödənilməsini tələb edirdilər. Üç gün davam edən tətil fəhlələrin tələblərinin yerinə yetirilməsi ilə baĢa çatdı. 1923-cü ildə respublikanın ümu mi sənaye məhsulunun dəyərinin 80,9 faizi dövlət, 4,6 faizi kooperativ, 14,5 faizi isə xüsusi müəssisələrin, bütövlükdə isə bütün ümumi sənaye məhsulunun 85,5 faizi 298 sosialist bölməsinin payına düĢürdü. 1924/25-ci ildə isə dövlət və kooperativ sənayesinin (neft sənayesi istisna olmaqla) payı ümumi məhsulun 93,5 faizini, xüsusi sənayenin isə 6,5 faizini təĢkil edird i 299 .
Azərbaycan kəndində kənd təsərrüfatı kooperasiyaları nəzərə çarpacaq dərəcədə artırdı. Onların əsas formaları kənd təsərrüfatı artelləri, kredit, maĢın-traktor və meliorasiya Ģirkətləri idi. 1924-1927-ci illərdə kənd təsərrüfatı kooperativlərinin sayı artaraq 67-dən 186-ya, onların üzvlərinin sayı isə 14,2 mindən 73,5 minə çatdı. Kəndlilərin kooperasiya ilə əhatə olunması dörd faizdən 21 faizə qalxd ı 300
. Sovxo zlara gəldikdə isə sosialist təsərrüfatların ın bu forması zəif inkiĢaf edirdi. 1924-cü ildə respublikada 29 min desyatin torpağı olan cəmi on bir sovxo z var idi
301 . Kənd təsərrüfatı istehsalında xüsusi kapitalist ukladı da müəyyən yer tuturdu. Bu təsərrüfatları kənd təsərrüfatı fəhlələri - muzdurların əməyindən istifadə edən qolçomaq təsərrüfatları təmsil edirdilər. 1925-ci ilin yanvarında qeydiyyatda olan muzdurların sayı qırx min nəfərə çatırdı 302
. Cəmisi üç faiz təĢkil edən, azsaylı, lakin muzdlu əməyə əsaslanan güclü qolçomaq təsərrüfatları bütün pambıq və taxıl məhsullarının 12-13 faizini verird ilər 303 .
üçün vergi təzyiqinə, hətta inzibati xarakterli tədbirlərə əl atırdı. 1925-ci ildə bütün kəndli təsərrüfatlarının on beĢ faizini təĢkil edən qolçomaq və daha varlı kəndli təsərrüfatları A zərbaycan kəndində bütün kəndli təsərrüfatı vergisinin 47 faizin ödəyirdi
304 . Xalq təsərrüfatının bərpasının sonlarına yaxın əmtəə mübadiləsi sahəsində sosialist və kapitalist elementləri arasında mübarizə kəskinləĢdi. 1925/26-cı illərdə respublika əhalisinin ehtiyaclarının ödənilməsində istehlak kooperasiyasının rolu artdı. O öz dövriyyəsini 343 faiz artıraraq ticarətdə mühüm mövqe tutdu. Ümumi mal dövriyyəs ində onun xüsusi çəkisi artaraq 1923/ 24- cü ildəki 12,1 faizdən 1925/26-cı ildə 25,l faizə çatdı 305
. Lakin xüsusi kapital ticarətdə güclü tərəf olaraq qalırdı. 1925-ci ildə əhali əmtəələrin ümumi dəyərinin təqribən yarısını xüsusi alverçilərdən alırdı. Ticarət sahəsində bütün əmtəə mübadiləsinin təqribən yarısı, Azərbaycan kəndində isə 75 Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|