17
may) elan olunurdu ki; Azərbaycan SSR-də "məhkə mədə iĢlərə bütün yerli
dillərdə baxılmasına yol verilir"
23
. Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin Xalq Daxili
ĠĢlər Ko missarlığ ı haqqında 1920-ci il 9 iyun tarixli dekretində göstərilirdi ki,
Azərbaycan SSR-in Konstitusiyası iĢlənib hazırlanana qədər o, respublikanın ali
inzibati orqanıdır və Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi onun vasitəsilə ölkənin inzibati
idarəçiliy ini həyata keçirir. Xa lq Da xili ĠĢlər Ko missarlığı aĢağıdakı vəzifə ləri
həyata keçirirdi: yerlərdə hakimiyyətin təĢkili; ölkənin bütün idarəetmə aparatının
mərkəzləĢdirilməsi; bürün yerli idarəetmə orqanlarına inzibati nəzarət edilməsi.
Respublikanın həm qəzalarında, həm də Ģəhərlərində bütün yerli icraiyyə komitələri
və inqilab komitələri inzibati idarəçilik baxımından Xalq Daxili ĠĢlər
Ko missarlığına tabe idilər
24
.
Ġstehsal üzərində fəhlə nəzarətinin yerli orqanları, fəhlə-kəndli milisi,
Azərbaycan SSR-in Fəh lə-Kəndli Müdafiə ġurası təĢkil edildi.
Azərbaycan milli qoĢun hissələrinin, ana dilində ko mandirlik etməklə
yaradılması böyük hadisə idi. Respublikanın sərhədlərini gürcü və erməni
qoĢunlarının hücumlarından qorumaq və Qarabağ-Zəngəzur məsələsinə son
qoymaq üçün 1920-ci il aprelin 29-da Ġnqilabi Ko mitə qərara almıĢdı:
"Azərbaycan ordusunun hissələri operativ baxımdan XI sovet ordusunun
ko mandanına tabe edilir.
XI ordunun hərbi inqilab Ģurasına və Hərbi-Dəniz Ko missarlığına
Azərbaycan ordusunu yenidən təĢkil etmək, "Azərbaycan" adını saxlayaraq onu
fəhlə-kəndli Qızıl ordusu təməlində say tərkibinə uyğun gələn hissələrə çevirmək
tapĢırılsın.
Hərbi-Dəniz Ko missarlığı Respublikanın müdafıəsi üçün təcili olaraq
zəhmətkeĢlərin səfərbərliyə alın ması planını iĢləyib hazırlasın, Azərbaycan SSR-in
Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordusunu dərhal ko mplektləĢdirmək məqsədilə 1920-ci il
iyunun 6-da Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi keç miĢ zabitlərin, hərbi mə mur ların
Xalq Hərbi-Dəniz Ko missarlığının sərəncamına keçirilməsi haqqında dekret qəbul
etdi
26
.
1920-c i il mayın 7-də Azərbaycan SSR Qızıl Ordusunun və Qızıl
Donanmasının yaradıldığı elan olunmuĢdu. Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin bu
barədəki qərarında deyilirdi ki, "Azərbaycan SSR-in yaradılmaqda olan Fəhlə-
Kəndli Qızıl Ordusu və Qızıl Donanması bu il mayın 2-dən etibarən təminat,
məvacib və ailələrin təchizatı mənasında Sovet Rusiyasının Fəhlə-Kəndli qızıl
ordusunun vəziyyətinə keç irilir".
Əksinqilab sabotaj və möhtəkirliyə qarĢı mübarizə üzrə Fövqəladə
Komissiya (FK) təĢkil edildi və Ali Ġnqilabı Tribunal yaradıldı. Dövlot
təĢkilatlarının və ictimai təĢkilatların fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün iyunun 9-da
Fəhlə-Kəndli MüfəttiĢliyi (F.K.M) təsis edildi.
18
"Sənayeni, əkinçiliyi, nəqliyyatı və xalq təsərrüfatının digər sahələrini
tezliklə və planlı Ģəkildə iĢçi qüvvəsi ilə təmin etmək üçün" 1920-ci il avqustun 8-
də Azərbaycan Xalq Hərbi-Dəniz Komissarlığı üzrə "Ümumi əmək mükəlləfıyyəti
haqqında" əmr verildi. Həmin əmrə əsasən, əhali daimi iĢindən as ılı olmayaraq,
əslində məcburi surətdə birdəfəlik və ya vaxtaĢırı olaraq bir sıra peĢələr üzrə
mü xtəlif növ əmək mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirməyə cəlb edilirdi. Eyni
zamanda "dövlət müəssisələri, idarələri və təsərrüfatlarında Qızıl Ordu və
Donanma hissələrinin iĢçi qüvvəsindən də istifadə etmə k tapĢırılırd ı"
27
.
Azərbaycanın qəzaları və kəndlərində birinci növbədə partiya təĢkilatları
möhkəmləndirilirdi, hazırlıqlı partiya və sovet qüvvələri qəzalarda iĢləməyə
göndərilmiĢdi. D.X.Bünyadzadə, H.H.Sultanov, S.M.Əfəndiyev, Ə.H.Qarayev,
Q.M.Musabəyov və digər dövlət xadimləri qəzaların səlahiyyətli ko missarları
təyin edilmiĢdilər. Sovet hakimiyyətinin ilk aylarında kəndlərin bir çoxunda yeni
partiya özəkləri yaradılmıĢ, təĢviqat məktəbi, savad məktəbi açılmıĢdı. Qəzalarda
partiya-təĢkilat və təĢviqat-təbliğat iĢi gücləndirilirdi, təĢviqatçılar hazırlayan
həftəlik kurslarla yanaĢı, klublar və partiya məktəbləri yarad ılırdı.
Beləliklə, A zərbaycanda Ģəhər və kəndlərdə sosial-iqtisadi və mədəni
həyatın bütün sahələrində ideologiyalaĢdırma baĢladı. RK(b)P Qafqaz Diyar
Ko mitəsinin ü zvləri, Moskvadan Bakıya ezam olunan görkəmli partiya xadimləri
bu iĢdə fəal iĢtirak edirdilər. Azərbaycanda partiya və sovet quruculuğunun baĢlıca
istiqamətini onlar müəyyənləĢdirirdilər. Buna görə də bütün hakimiyyət əslində
onların əlində idi. Azərbaycanın ilk sovet hökumətinin baĢ çısı N.Nərimanov
Moskvadan Bakıya yalnız 1920-ci il mayın 16-da gəlmiĢdi. Hələ onun
Azərbaycana gəliĢindən əvvəl S.M.Kirov və Q.K.Orconikidze V.Ġ.Leninə
göndərdikləri teleqramda N.Nərimanova siyasi etimad göstərməməyi xahiĢ
etmiĢdilər.
Ġlk iqtisadi siyasət. Sovet hakimiyyəti Azərbaycanda özünün iqtisadi
siyasətini spesifik, mürəkkəb və çətin Ģəraitdə həyata keçirməyə baĢladı. Ġri
sənaye mərkəzi olan Bakını çıxmaqla, Azərbaycan iqtisadi baxımdan əsasən geridə
qalmıĢ, kəndli ölkəsi idi. Burada yarımpatriarxal -yarımfeodal məiĢətin qalıqları ilə
çulğaĢmıĢ kapitalist və yarımfeodal münasibətləri mövcud idi. Azərbaycanın
iqtisadiyyatı çoxukladlı xarakter daĢıyırdı. Onda mü xtəlif ictimai-iqtisadi ukladların
ünsürləri var idi. Regionda baĢ verən müharibələr zamanı Azərbaycanın
iqtisadiyyatı dağılmıĢ və əldən düĢmüĢdü.
Azərbaycan əhalisinin təqribən ¾ dən çoxunu kəndlilər təĢkil edirdi. Ölkə
əhalisinin 90 faizi savadsız idi. Xüsusən kənddə mədəni həyat səviyyəsi aĢağı idi.
Azərbaycanın milli, etnik qrupları özlərinin tarixi keçmiĢinə, dilinə və dini
etiqadına, məiĢətinə və adətlərinə, mədəni və siyasi inkiĢaf dərəcəsinə görə bir -
birindən xey li fərqlənirdilər.