Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Adur badaqan
102
VII əsrdə yazılan və dövrümüzə "Alban tarixi" vasitəsilə qədim erməni dilində çatan Ģair Davdəkin yazdığı böyük alban hökmdarı CavanĢirin ölümünə elegiyadır. ġair Davdək özündən sonra, erməni alimlərinin dili ilə desək, "qanı qanından olmayan alban hökmdarının" Ģərəfinə "akroĢlir üslubunda" yazılan ağıdan baĢqa heç bir əsər qoymamıĢdır. Tədqiqatlar nəticəsində aydınlaĢdırılıb ki, mətnin alban redaktəsində olan əlyazmalarında həmin elegiya erməni əlifbasının ilk 19 hərfinə uyğun, hər biri dörd sətirlik 19 bənddən ibarətdir. Mətnin erməni redaktələrində olan baĢqa əlyazmalarında isə bəndlərin sayı erməni əlifbasındakı bütün hərflərlə uyğunlaĢ - dırılaraq 36-ya çatdırılır. Əgər 1-19-cu bəndlərdə Ģerin ahəngində, ölçüsündə bir tarazlıq və səlislik müĢahidə edilirsə, 19-cu hərfdən sonra həm Ģerin ölçüsündə, həm də formasında birinci hissədən fərqli cəhətlər yaranır (dörd sətirlik bəndlər iki və ya üç sətirlik bəndlərlə əvəz edilir). Sözsüz ki, burada sünilik, zorluq hiss olunur. Məlu mdur ki, belə Ģeirlərdə heç də həmiĢə əlifbanın bütün hərfləri əhatə edilmir. Davdək də öz Ģerində 52 hərflik alban əlifbasının yalnız 19 hərfini əhatə edə bilərd i. Erməni dilinə tərcümə prosesində alban əlifbası tərcü mə edilən dilin, yəni erməni dilinin əlifbası ilə əvəz edilmiĢ, eləcə də Ģairlik məharəti nü mayiĢ etdirilmiĢdir. Onu da qeyd edək ki, Davdəkin CavanĢirin ölü münə həsr etdiyi mərsiyənin Azərbaycan variantı bu gün də yaslarda oxunur. M əzmununa, ifadə tərzinə görə Davdəkin elegiyası Ermən istandan Alban iyaya gəlmiĢ yadelli Ģair tərəfindən sifariĢlə yazıla b ilməzdi. Elegiya - çarəsizlik, öz yaxının ı itirən Ģairin dərin kədəri, bütün doğma alban ölkəsin in nisgili idi:
ġair bir neçə dəfə CavanĢir Ģəxsiyyətinin böyüklüyünü ("Onun Ģöhrəti bütün torpaqlara yayılmıĢ, adı dünyanın hər tərəfinə çatmıĢdı") qeyd edir, bu itkinin ö z ölkəsi - Albaniya üçün əhəmiyyətini o xucularına da çatdırmağa çalıĢır. Alban epiqrafikasın ın öyrənilməsi səviyyəsi alban qayaüstü yazıların ın həddən artıq azlığı ilə əlaqədar olaraq ibtida i mərhələdədir. Bu vaxtadək həmin yazıların o xun ması və açılmasına açar ola b iləcək bir neçə sətirdən ibarət böyük yazılı abidə və ya ikidilli yazı aĢkarlan mayıb. Bunlardan baĢqa, alban epiqrafikasının öyrən ilməsi canlı Qafqa z d illərin in, baĢlıca o laraq ud in, eləcə də qədim gürcü, orta fars və b. dilləri bilməyi də tələb edir. 1948-c i ildə M ingəçevirdə aĢkar olun muĢ alban yazıla rı bu gün də maraq doğurur və öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır. 1
1 Bu yazılarda bəzisinin türk (K.Əliyev) və ləzgi (Y.Yarəliyev) dillərində oxunması cəhdləri olmuĢdur - red.
103
Bu yazılı lövhə V-VII əsrlərin Sudağılan adlanan Ģəhərgahdakı məbədin otaqlarından birində aĢkar olunub. Lövhədə hündürlüyü 5-5,5 sm olan 56 hərf vardır. Bu, ən uzun və rabitəli yazılardan biridir, o, kapitelin karn izi üzrə uzanaraq, onu dörd tərəfdən əhatə edir. Mingəçevirdə aĢkar edilmiĢ alban yazılı kitabəsi 21 iĢarədən ibarətdir, 4 sətirlidir. Üzərində alban yazısı olan dördkünclü Ģamdan da tapılmıĢdır. Alban yazılarına aidiyyəti Ģübhə doğurmayan Mingəçevir kitabələrindən baĢqa, alban yazılarına aidiyyəti çətinliklə güman ed ilən b ir sıra kitabələr də mövcuddur: 1. Köhnə Gəncənin xarabalıqlarında tapılmıĢ, üç sətirlik qabarıq yazı həkk edilmiĢ iki gil qab parçası; 2. Dağıstanın Qunib rayonunun Oroda kəndində aĢkar edilmiĢ yazılı daĢ; 3. Dərbənd qalasının Ģimal xarici divarı üzərindo on beĢ hərfdən ibarət olan yazı; 4. Dərbənddən cənubda, Kürtənçay yaxınlığındakı meĢədə üç qəbiristanlıqda aĢkar edilmiĢ ermən i yazıları arasında erməni qrafikasın ın yardımı ilə o xun mayan yazılar. b) Adur badaqan - Cənubi Azərbaycanın ərazisində indiyədək tapılmıĢ yazılı abidələr MiĢkinĢəhr və Təxti-Süley manda aĢkar edilmiĢ orta fars yazıları ilə məhdudlaĢır. Bu, bütün imperiyada olduğu kimi, Azərbaycan ərazisində də orta fars dilinin ka rgüzarlıq dili kimi qəbııl ed ild iyini göstərir. Orta fars (pəhləvi) yazısı arami qrafikasının mü xtəlif növlərindən birinə əsaslanır. Əlifba 22 iĢarədən ibarətdir. Əcnəbi yazının Ġran dillərinə tətbiqi bəzi hərf və hərf birləĢ mələrində (liqarura larda) ço xmənalılıq doğururdu. Yazı sağdan sola yazılırd ı. Pəhləv i yazısında tarixi orfoqrafiya qəbul edilmiĢdi. Yazın ın əsas xüsusiyyətlərindən biri ideoqramların - Ģərti iĢarələrin ço xluğu idi. Arami ideoqramları o xu zamanı mexan iki o laraq Ġran ekv ivalentləri ilə əvəz o lunur, bu ideoqramlara Ġran Ģəkilçiləri əlavə edilird i. Belə liklə, ideoqram vahid iĢarə kimi qəbul edilirdi. Lakin belə ideoqrafik yazılıĢ məcburi deyildi. Sö zləri fonetik baxımdan da təsvir etmək olardı. Ola bilsin ki, o uzaq illərdə Azərbaycanda iĢlədilən dillər də bugünkü çox qədim dil və dialektlər (Mid iya dilin in xələfləri o lan hərzani, kərinqani dilləri, Ramand dialektləri, dağlıq Taliqan və Rudbar bölgələrinin Ģivələri və s.) kimi yazısız id ilər. Yazı, dil və ədəbiyyat o vaxt intiĢar tapır ki, biliklərin nəsildən-nəslə ötürülmə ənənəsi olsun. Biliklərin ötürülməsi üçün əsas mənbə isə məktəbdir. Orta fars mənbələri frahangestan adlanan məktəblərin ço xsaylılığ ını təsdiq edir. "Kavadın oğlu Xosrov və cavan" əsərində (VI əsr) adlı-sanlı ailə lərdən olan cavanların bu məktəblərdə necə oxu masından ətraflı danıĢılır. Məlu m olu r ki, ilk növbədən onlara "Avesta"nın əsas hissələri olan YəĢtlər, Qatalar, Yəsna, Videvdat və eləcə də "Avesta"nın orta fars tərcümələri və onun Ģərhləri - Zənd öyrədilirdi. Tədris fənləri sırasına bədii ədəbiyyat, tarix, bəlağət və astronomiya daxil idi. Hər bir gənc at sürmək, ox atmaq və nizə tullamaq məharətinə malik olmalı idi. Tədris kursuna Ģahmat, dama, top (müasir polosayağı) oyunlarının öyrədilməsi də daxil idi. Bədii sənətin öyrədilməsinə, mahnı oxumaq və musiqi alətlərində (simli kifara və sitrada) çalmaq Yüklə 4,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|