399
da vardı; ərəb Ģairi əl-Ğəzzin in Azərbaycan və Arranda olması, onun ĢirvanĢah I
Fəribürzün saray məclislərində iĢtirakı, burada, eləcə də ölkənin baĢqa paytaxt
Ģəhərlərində gözəl ədəbi mühitin olduğunu sübut edir.
Bu dövrdə Təbriz ədəbi müh iti Xətib Təbrizi, Əbu Nasr Mənsur ibn
Mumkan Təbrizi, Xəttat Nizami Təbrizi, Əli ibn Hibbətullah Təbrizi, Əbül Möhsin
Hüseyn Təbrizi kirn i ərəb dilində gözəl Ģeirlər yazan Ģairlər yetirmiĢdi. Özünün
"Qısa təsvir və zamanın seçilmiĢ adamları" əsərində Azərbaycandan olan Ģairlərə
xüsusi bölmə həsr etmiĢ məĢhur ərəb alimi Əli əl-Baxərzi (öl. 1077) onlardan 40
beytə qədər Ģerini təqdim etdiy i Əbu Nasr Mənsur ibn Mumkan Təbrizin i xüsusi
qeyd edir; Təbriz Ģəhərindən olan bu Ģair, onun təbirincə "mənaları qızıl kimi
cila la mıĢ, kə la mının cəvahirləri ġa m d iyarında belə dinləyiciləri valeh etmiĢdir".
Mənsur Təbrizi poeziya aləminə sadəcə olaraq Ģeirlər müəllifi kimi deyil, yüksək
estetik normaları, ictimai idealları və incəsənətin dərin məzmununu hər Ģeydən uca
tutan vətəndaĢ-Ģair kimi daxil olmuĢdur. Onun fikrincə, poetik sənət Ģair üçün
döyüĢ meydanı, əleyhdarlarına qarĢı yönəldilmiĢ kəskin silahdır.
ġairin Nizamü lmü lkə həsr etdiyi mədhiyyə insan məhəbbətinin ilahi
sevgiyə qarĢı qoyulması ilə seçilən məĢhur lirik-fəlsəfi Ģeirdir. Mənsur Təbrizin in
bizə yetiĢən ədəbi irsində sənətkar yetkinliy inin zəngin mənəvi dünyası, dərin
müĢahidəçilik qabiliyyəti, həyata aydın baxıĢı aĢkar nəzərə çarpır.
Dövrün Azərbaycan Ģairlərindən Əbul Möhsin Hüseyn ibn Nəsr Təbrizi
peĢəkar "söz ustası" idi. Mənbələrdən məlu m o lur ki, o, doğma Ģəhəri olan
Təbrizdə yaĢayıb-yaratmıĢdır. Elə ona görə də, Ģairin təbiət təsvirinə həsr olunmuĢ
misraları doğma diyarın zəngin gözəlliklərini əks etdirirdi. Sənətkarın yaratdığı
poetik mən zərə təxəyyülün deyil, gerçək həyati müĢahidələrin nəticəsidir. Azər-
baycan təbiəti ilə bu bağlılıq Hüseyn Təbrizinin Ģerin i xalq poetik sənətinin ən
qiymətli nü munələrindən biri edir.
Nizamü lmü lkün Ģəxsi h imayəçiliyi altında ömür sürmüĢ, NiĢapurdakı iri
mədrəsənin müəllimi kimi böyük hörmət qazan mıĢ Xəttat Nizami Təbrizi vətəndən
uzaqda fəaliyyət göstərsə də, həmiĢə doğma diyara can atmıĢ, vətəni görmək istəyilə
yaĢamıĢdır.
Təbriz ədəbi mühitinin yetiĢdirmələri içərisində görkəmli alim və Ģair
Xətib Təbrizi ö zünəməxsus yer tutur. YaĢadığı mürəkkəb bir qədər də qorxu lu
ictimai Ģəraitdə əsil simasını qoruyub saxlaya bilmiĢ bu mütəfəkkir Ģəxsiyyət
ümu mmüsəlman mədəniyyətinin in kiĢafında xüsusi payı olan Azərbaycan
ziyalılarındandır. "Onun ərəb ədəbiyyatına və dilçiliyə dair yazdığı əs ərlər uzun əsrlər
boyu alimlərin diqqətini cəlb etmiĢ, dünyanın müxtəlif kitabxanalarında nadir sənət
nümunələri kimi qorunub saxlanılmıĢ, nəhayət, müasir dövrümüzdə Almaniyada,
Hindistanda və ərəb ölkələrində dəfələrlə çap olunmuĢdur" (Azərbaycanda bu alimin,
eləcə də ərəb dilində əsərlər yaratmıĢ azərbaycanlı Ģairlərin haqqında ilk ətraflı
məlumatı mərhum ərəbĢünas-professor Malik Mahmudov vermiĢdir).
Görkəmli bir alim kimi tanınan Xətib Təbrizinin dövrümüzə yetiĢən Ģeirləri
400
onun gözəl Ģair olduğuna dəlalət edir. Ərəb alimi Corci Zeydan onun kiçik Ģeir divanı
olduğunu qeyd edir. ġərqin böyük antoloqları və alimləri (Yaqut, əl-Baxərzi, əs-
Səmani, Ġbn Xəlliqan və b.) Ģairin Ģeirlərini öz əsərlərinə daxil etmiĢ, bu Ģeirlərdən
bəzilərini poeziyanın ən gözəli və nadirlərindən biri hesab etmiĢlər. Xətibin əldə olan
Ģeirləri göstərir ki, o, ictimai mövzulara daha çox diqqət yetirmiĢ, dövrünün yaramaz
adamlarını, ədalətsizliy i kəskin tənqid etmiĢdir.
Mənbələr bu dövrdə Azərbaycanda yaĢayıb-yaradan ərəbdilli Ģairlər
arasında Hüseyn ibn Həsən Xətib Urməvinin, Ġskafi Zəncaninin, Ömər Gəncinin, əslən
beyləqanlı olan Məsud ibn Namdarın və baĢqalarının adlarını çəkirlər. Bunlardan
"ġirvan və Arran feodal inzibati dairələrində məmurluq edən, öz fəaliyyətinin bir sıra
epizodunu o dövr ərəb abidələri üçün ənənəvi olan təmtəraqlı ədəbi formada təsvir edən",
mənĢəcə kürd Məsud ibn Namdar Azərbaycan mədəniyyəti tarixində özünə məxsus yer
tutmuĢdur. Onun həyat və yaradıcılığının ən yaxĢı və son tədqiqatçısı olan V.M.Beylis,
Məsudun orta əsrin hər hansı bir elmi sahəsində mütəxəssis olan alim deyil, ədəbi
cəhətcə savadlı tipik ədib olduğunu müəyyənləĢdirir. Məsudun dövrümüzə çatan
əlyazması üç hissədən - hekayətlərdən, məktublardan və Ģeirlərdən ibarətdir. Həmin
Ģeirlər, həyatını Beyləqan, Gəncə və ġirvanda, o dövrün bir çox Ģairləri kimi rəs mi
dövlət vəzifələrində keçirən bu ziyalı Ģəxsiyyətin bizə yetiĢmiĢ toplusunun üçdə
birindən çoxunu təĢkil edir. Əsasən ictimai mövzulara həsr olunmuĢ bu Ģeirlər
Məsudun iĢ fəaliyyəti ilə sıx bağlı idi. Bu bağlılıq Ģeirlərin qruplaĢdırılmasında da özünü
göstərir: əl-Cənziyyət (Gəncə dövrü Ģeirləri), əl-Beyləqaniyyət (Beyləqan dövrü
Ģeirləri), əl-Əmniyyət (Gəncə müstövfisi Əmin əl-Mülkün adı ilə), əl-Ġxvaniyyət
("Dostluq"), "Köhnə Ģeirlə r" və b. Əsərlərində özünün "Bədi əz-za man" ("Zamanın
möcüzəsi") ləqəbini qeyd edən Məsud ibn Namdarın Ģeirlərinin təhlili göstərir ki,
"Arrandan olan Bədi əz-zaman bütün ənənəvi üslub yolları və bəlağət formaları
məcmusuna sahib, onlardan faydalanmaqda fərasətli olan" bir Ģəxsiyyət idi.
Artıq XII yüzil Azərbaycanda farsdilli poeziyanın təntənəsi zamanı hesab
edilsə də, ərəbdilli ədəbiyyat hələ də öz mövqelərini qorumuĢ və hətta mahir qələm
ustalarının simasında özünə qızğın tərəfdarlar tapa bilmiĢdi. Əsasən farsca yazan
görkəmli Azərbaycan Ģairləri Xaqani ġirvani və Mücirəddin Beyləqani öz yaradıcı-
lıqlarında ərəb dilindən də istifadə edirdilər. XII əsrdə Azərbaycan xalqı ərəbdilli
ədəbiyyata ġihabəddin Yəhya əs-Sührəvərdi, Eyn əl-Qüzat, Yusif ibn Tahir əl-Xuveyyi
(Xoylu) kimi görkəmli Ģəxsiyyətləri bə xĢ et miĢdir.
Azərbaycanın görkəmli mütəfəkkirlərindən biri olan ġihabəddin Yəhya əs-
Sührəvərdi fəlsəfi traktatlardan baĢqa poetik divan da yaratmıĢdı. Onun Ģeir yaradıcılığı
ərəbdilli Azərbaycan poeziyası ilə sıx Ģəkildə bağlı idi. Lirizm, həsrət və çıxılmazlıq
əhvali-ruhiyyəsi, lakoniklik əs-Sührəvərdi poeziyasının baĢlıca xüsusiyyətlərindəndir. O,
hər Ģeydən öncə, həqiqi filosof idi. Ona görə də əs -Sührəvərdinin bir sıra Ģeirləri onun
həyat, cəmiyyət, ölüm, varlıq və s. haqqında fəlsəfi mühakimələrinin bədii ifadəsi kimi
qiymətləndirilir.
Əs-Sührəvərdinin Ģeirləri arasında onun məhəbbət mövzusunda yazdığı