Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

Məhəmmədhəsən xan bir ay burada oturdu, gah vuruşmaqla, gah 
başqa üsullarla Pənah xanı özünə tabe və  təslim-əsir etmək üçün min 
növ hiylə  və planlar düşündü. Çox düşündüsə  də, heç bir kələk tapa 
bilmədi. O, Qarabağı dağıdıb məhv etmək istərkən, qarabağlılar onu 
məhv etməyə başladılar. 
Qarabağın cəsur və igid gəncləri hücum edərək onun sərbazlarını, at-
qatır və b. heyvanlarını tutub aparırdılar. Sərbazlara yemək üçün ət-yağ 
gətirən karvanlarını dağıdıb, azuqələrini əllərindən alırdılar. 
Məhəmmədhəsən xan Qarabağda belə  çıxılmaz vəziyyətdə ikən 
İranda Kərim xan Zənd padşahlıq xəyalma düşüb hədsiz qüvvə ilə 
İsfahanı,  Şirazı  və başqa Fars əyalətlərini  ələ keçirərək  İraq, 
Azərbaycan
1
  və Mazandaran vilayətlərini işğal etmək məqsədilə 
irəliləməyə başladı. Kərim xanın irəliləməsini və niyyətini 
Məhəmmədhəsən xana xəbər verdilər. Məhəmmədhəsən xan Şuşanı 
almaq xəyalından, Gəncə, Şirvan və başqa yerlərə sahib olmaq fikrindən 
əl çəkib öz top və topxanasını da "Xatun arx"dan aparmağa imkan 
tapmayıb təcili surətdə İraq və Mazandaran tərəflərə hərəkət etdi. Pənah 
xan "Xarun arx"da qalmış iki ağır topu Şuşa qalasına gətirdi. Bu 
hadisədən təxminən 75 il sonra 1826-cı ildə  İran sərbazları Abbas 
Mirzənin başçılığı ilə  Şuşa  şəhərini mühasirə edərkən həmin toplardan 
müdafiə məqsədilə istifadə etmişdilər. 
Məhəmmədhəsən xan Qarabağa uğursuz səfərdən sonra İrana 
qayıdıb Kərim xan Zəndin üzərinə gedərkən yolda yaxın adamlarının 
xəyanəti nəticəsində öldürüldü... Onun başını  kəsib Kərim xana 
apardılar ki, əvəzində ondan mükafat və yüksək mənsəb alsınlar. Lakin 
Kərim xan bu caniləri təltif etmək, pul və  mənsəb vermək  əvəzinə, 
başqalarına ibrət olsun deyə onları ağır cəzalandırıb tənbeh etdi... 
 
Təqdiri-qəza, qüvvəti-bazu ilə dönməz,  
Bir şəm ki, haqdan yana heç badilə sönməz. 
 
                                                           
1 Söhbət Cənubi Azərbaycandan gedir. 
 
 
86

---

 
KARTLİ-KAXETİYA ÇARI II İRAKLİNİN 
PƏNAH XANI 
BAŞQA XANLARLA BİRLİKDƏ 
HƏBS ETMƏSİ 
 
Şəki və  Şirvan vilayətinin hakimi Hacı  Çələbi xan çox məğrur, 
sərkeş  və kimsəyə etina etməz və saymaz bir xan idi. Eyni zamanda 
dostluqda da möhkəm deyildi. Bu səbəbdən qarabağlı  Pənah xan, 
qaradağlı Kazım xan, naxçıvanlı Heydərqulu xan və  gəncəli  Şahverdi 
xan bir yerə  yığışıb məsləhət və  məşvərətdən sonra qərara gəldilər ki, 
Hacı  Çələbi xana bir qulaqburması versinlər. Bəlkə o, məğrurluq 
yuxusundan ayılıb,  ətrafındakılar ilə hesablaşsın. Həmin xanlar öz 
fikirlərini Gürcüstan valisi II İrakliyə də bildirdilər. İrakli bu fikrə şərik 
olduğunu bildirib, bu məqsədi ürəkdən bəyəndi. Vali hiylə  işlətmək 
yoluna qədəm qoydu. 
Vali yuxarıda adı  çəkilən xanlara təklif etdi ki, fürsət var ikən tez 
Gəncə xanlığı  sərhədinə  gəlsinlər. Xanlar valinin sözünə inanıb 
əvvəlcədən razılaşdırılmış yerə  gəldilər. Vali isə  xəyanət edib Pənah 
xanı, Kazım xanı, Heydərqulu xanı,  Şahverdi xanı  həbsə aldı  və Tiflis 
tərəfə apardı. Belə  çıxılmaz vəziyyətə xanlar, həm də onların məiyyəti 
heyran qaldılar. Bu zaman gəncəli Şahverdi xanın nökəri sürətlə qaçan 
bir ata minib Kür çayına,  Şəki sərhədinə doğru qaçdı. Bu zaman 
xanların ona qarşı ittifaqından xəbər tutan Hacı Çələbi xan öz qoşunu ilə 
Mingəçevir keçidində müharibəyə hazır vəziyyətdə durmuşdu. Hacı 
Çələbi Kürün o biri sahilində sürətlə gedən bir atlı görüb, o atlının 
hüzuruna gətirilməsini əmr etdi. 
Fərraşlar Kürü keçərək atlını tutub xanın hüzuruna gətirdilər. Həmin 
atlı  (Şahverdi xanın nökəri) Hacı  Çələbini görən kimi həyəcanlı bir 
vəziyyətdə dedi: 
- Qoca baba! Vali xanları tutub həbs və  əsir etdi. Hacı  Çələbi 
cavabında: 
- Qorxma! Qoca baban onları xilas edər. 
Hacı Çələbi dərhal ordunun atlanıb Kürü keçməsini əmr etdi. Onlar 
Gürcüstan istiqamətində sürətlə  hərəkət edirdilər. Hacı  Çələbinin 
gəlməsini Gürcüstan valisi II İrakliyə  xəbər verdilər. Vali bu işdən 
qorxuya düşüb özünü itirdi. Çünki o, Hacı Çələbinin zərbi-dəstini hələ 
1751-ci ildə çar vilayətində olan vuruşmada görmüşdü. 
 
87

---

Vali bu dəfə  də  əlacsız olaraq Hacı  Çələbinin qarşısına çıxdı.  Şeyx 
Nizami məqbərəsi yanında iki qoşun üz-üzə  gələrək döyüşə başladılar. 
Bu müharibədə gürcü qoşunları biabırçılıqla məğlub olub qaçmağa üz 
qoydular. Hətta valinin özü qoşundan ayrı düşüb əvvəlcə qaçdı. Gürcü 
qoşunlarının var-yoxu və hərbi ləvazimatı, eləcə də əsir alınmış xanlar 
Qızıl qaya adlı yerdə Hacı  Çələbinin  əlinə keçdi. Hacı  Çələbi bununla 
kifayətlənməyib gürcü qoşunlarını  təqib etməkdə idi. Qaçmaqda olan 
gürcü qoşunundan  Şəmkir (Şamxor),  Şəmsəddin və Qazaxda çoxlu 
adam tələf oldu. Hacı Çələbi Baydar torpağında səngər qurub, öz oğlu 
Ağakişi bəyi Tiflis yaxınlığında olan müsəlmanlara hakim təyin etdi. 
Eyni zamanda əsir düşmüş xanları da azad edib öz vətənlərinə göndərdi. 
Yuxarıda zikr olan hadisənin tarixi mənbələrdə müxtəlif  şəkildə 
göstərilir. Mirzə Adıgözəl bəy 1752, bəziləri isə 1756-cı il tarixlərini 
göstərirlər.  Əslində isə bu hadisə  Məhəmmədhəsən xanın Qarabağda 
məğlubiyyətindən bir neçə il sonra 1753-1754-cü illərdə vaqe olmuşdur. 
 
 
FƏTƏLİ XAN ƏFŞARIN ŞUŞA ÜZƏRİNƏ HÜCUMU, 
MƏĞLUBİYYƏTİ VƏ HİYLƏ İŞLƏTMƏSİ 
 
Məhəmmədhəsən xan Qacarın faciəsindən sonra təxminən 1757-
1758-ci illərdə Urmiyalı  Fətəli xan Əfşar baş qaldırıb padşahlıq 
iddiasına düşdü. O, başdan-başa Cənubi Azərbaycanı tutaraq Arazın 
şimal sahilindəki xanlıqları  ələ keçirmək eşqinə düşdü. O, yaxşı başa 
düşürdü ki, Zaqafqaziyanı  ələ keçirmək üçün Pənah xanın qüvvələrini 
məğlub etməlidir. Ona görə  Fətəli xan Əfşar qarabağlı  Pənah xanı 
məğlub və əsir etmək, beləliklə də onu itaətə gətirmək xəyalına düşdü. 
Pənah xan Fətəli xan Əfşarın itaətə çağıran elçilərini kobud və  ağır 
cavablarla geri qaytardı. Beləliklə, Fətəli xan Əfşarın Qarabağa yürüşü 
başladı. O, Cənubi Azərbaycandan, Urmiyadan və başqa vilayətlərdən 
çoxlu qoşun toplayaraq Qarabağa hücum etdi. 
Fətəli xan Əfşar  Şuşanın yaxınlığında Balhca çayı ilə Xocalı çayı 
arasındakı geniş  ərazidə ordugah qurdu. Xəmsə  məliklərindən Talış 
məliki Hatəm və Çiləbörd məliki Usub xeyli silahlı qüvvə toplayıb 
Fətəli xan Əfşarın yanına gəldilər və Pənah xana qarşı müharibədə 
  
 
88

---