89
həvari Matfey Ekbatan (qədim Həmədan), Rey və Damağanda təbliğat aparmıĢdı.
Babilistanda xristianlığı yay mağa çalıĢan həvari Pyotrdan sonra həvarilərdən
Faddeyin Ģagirdi A xay burada dini təbliğatı davam etdirmiĢ, Edessaya qayıtdıqdan
sonra öz yerinə müəllimi Faddeyin baĢqa bir Ģagirdi, Selev kiyə - Ktesifon Ģəhə-
rində yepiskop kafedrasının təsisçisi sayılan Marini təyin etmiĢdi. Bu kafedra öz
əhəmiyyətinə görə o dövrün xristian dünyasında mühüm yer tutur, onun
yepiskopları isə Roma, Antakiya, Ġsgəndəriyyə və Karfagen yepiskopları ilə bir
səviyyədə sayılırdı.
Parfiya və Sasani dövlətlərində (o cümlədən Adurbadaqanda) xristian icmaları
təkcə Ġncil təliminin yayılması hesabına deyil, bu ərazidə çoxdan bəri yaĢayan xristian-
suriyalılara görə yarandı. Sasanilərin fəal xarici siyasəti nəticəsində xristian əhalisi olan
torpaqların (Suriya, Kilikiya, Kappadokiya) iĢğal edilməsi də imperiyanın xristian
əhalisinin sayını artırdı. ĠĢğal edilmiĢ yerlərdən müxtəlif sənətkarların imperiyanın
baĢqa Ģəhərlərinə köçürülməsi siyasəti də Sasanilər dövləti ərazisində xristian əhalinin
sayının artmasına səbəb oldu.
Katolikosun oturduğu Ktesifon Ģəhərinin yerləĢdiyi Bet Arameye (Qədim
Babilistan) imperiyanın əsas vilayəti idi. Bundan sonra iyerarxiya sırası ilə
arxiyepiskopluqlar
1
gəlirdi. Mənbələr Ġrbil, Həzz, AĢur və Mosul arxiyepiskopuna tabe
olanlar sırasında Azərbaycan yepiskopunun da adını çəkirlər. Bu arxiyepiskop kato -
likosun seçilməsi və təyin edilməsində iĢtirak edən arxiyepiskoplar sırasında idi. Siryani
mənbələrin məlu matına görə, Arran (Albaniya) yepiskopluğu belə hüquqa malik
deyildi.
484-cü ildə çağırılmıĢ Bet Lapat (CundiĢapur, sonralar ġahabad) məclisində
Sasani dövlətinin xristian kilsəsi nestoriliyi qəbul etdi.
Bu təriqətin əsasını qoyan Antakiya keĢiĢi Nestorinin 428-ci ildə
Konstantinopol patriarxt seçilməsi yerli kilsə xadimlərinin, eləcə də Ġsgəndəriyyə
kilsəsinin narazılığına səbəb olmuĢdu. Antakiya ilahiyyat məktəbinin ardıcılı olan
Nestori ortodoksal xristianlıqla konfliktə girərək bu məktəbin təlimini təbliğ edirdi.
Onun patriarxlığı dövründə Ġsanın təbiəti haqqında baĢlanan mübahisələrdə Nestori
Ġsada ayrı-ayrılıqda insan və ilahi təbiətlərin mövcud olduğunu qəbul edirdi. Onun
fikrini Asiya, Pont və Suriya yepis kopları müdafiə edirdilər. Suriya əhalisi Nestorinin
təlimini vergi zülmünə qarĢı etirazlarına bayraq etdilər. Bizansda təqib edilən nestorilər
ġərqə qaçdılar. Ġran xristianlarının Edessada təsis etdikləri məktəb onların sığınacağı,
sonralar isə təlimlərinin baĢlanğıc yeri oldu. Bu məktəbdə Sasani imperiyasının hər
yerindən, o cümlədən, görünür, Azərbaycandan gəlmiĢ xristian balaları təhsil alırd ılar.
Mənbələrin məlumatına görə Albaniyanın da daxil olduğu Adurbadaqan
kustunun (caniĢinliyinin) tarixi Azərbaycana aid ərazisində ġərqi Suriya kilsəsinin
aĢağıdakı yepiskopluqları vardı: Partav - V əsrdən, Paytakaran - VI əsrdən, Adurbadaqan -
V əsrdən, Qanzak - V əsrdən, Urmiya - IV əsrdən, Sələmas - XIII əsrdən, Marağa - XIII
1
Arxiyepiskop – yüksək dini rütbələrdən biri; pravoslav kilsəsində baĢ yepiskop;
arxiyepiskopluq - arxiyepiskopa tabe ərazi.
90
əsrdən, Təbriz - XIII əsrdən, UĢnu - XIII əsrdən, Muğan - VIII əsrdən, 800-cü ildən isə
mitropoliya.
Azərbaycanda xristianlıq haqqında ən erkən məlu mat verən V əsrin
əvvəllərinə dair, yuxarıda adını çəkdiyimiz, sinod sənədlərində katolikos Mar Yabalaha
dini cəhətdən tabe olan vilayətlər sırasında Arran, Azərbaycan, Ġberiya və Ermənistan da
vardır.
Mənbələr V-VII əsrlərdə Adurbadaqanda yepiskopluq etmiĢ bir neçə kilsə
xadiminin adlarını çəkir. Bunlardan "Qanzakın və Adurbadaqanın" yepiskopu Osiy
(Yelisey) 486-cı ildə patriarx Akak tərəfindən çağırılmıĢ kilsə məclisində iĢtirak
etmiĢdi. Məclisdə qəbul edilmiĢ aktı imzalayanlar arasında onun da qolu var: "Mən
Azərbaycanda olan Qanzakın yepiskopu Osiy, burada yazılanlarla həmrəyliyimi bildirir,
öz qolumu və möhürümü qoyuram".
Osiydən sonrakı yepiskoplardan Ġohannın imzasını katolikos I Mar Abanın
(536-552) 544-cü ilə aid məktublarında görmək olur. O zaman I Mar Aba Adurbadaqan
rustaqlarından olan Peraxravarın (Burxuvarın) bir kəndində sürgündə idi. 549-550-ci
ilin qıĢında obu kəndi tərk edərək, I Xosrovun hüzuruna yollanmıĢdı. Onu Azərbaycan
yepiskopu Ġohann müĢayiət edirdi. Ġohanndan sonra Melxisidək Adurbadaqan yepiskopu
olmuĢdur. 544-cü ildə Mar Ġosifin (552-567) patriarxlığı dövründə çağırılan sinodun
qərarlarını imzalayanlar arasında onun da adı vardır.
Azərbaycan yepiskopu XenaniĢo 605-ci ildə Qriqorinin katolikos seçkisində
iĢtirak etmiĢdir. Yerli də olsa, görünür, sonralar yaranmıĢ ənənəyə görə Urmiya Ģəhəri
ərazisində hələ apostolların vaxtında xristianlıq meydana gəlmiĢdi. Rəvayətə görə, bu
Ģəhərdə hələ 165-ci ildə tikilmiĢ Mart Məryəm ("Xanım Məryəm") kilsəsi var idi.
Lakin mənbələrdə bu gün də əllidən artıq nestori kilsəsinin olduğu Urmiya ətrafı
ərazidə, eləcə də UĢnu, Sələmas, Su lduz, Marağa və Təbriz xristian kilsələri
haqqında mötəbər məlu mat yalnız XIII əsrə aiddir.
Mənbələr VI əsrin birinci yarısında Qanzak yepiskopluğu ilə yanaĢı,
Paytakaran yepiskopluğunun da adını çəkirlər. Tarixən məlumdur ki, V əsrin
sonunda, alban hökmdarı III Vaçaqanın hakimiyyəti illərində Paytakaran alban
vilayəti olur, VI əsrdə isə burada alban katolikosluğunun tabeçiliy ində olan
yepiskopluq yaradılır. Albaniya katolikosu Ter Abasın (551-596) patriarxlığı
zaman ı Paytakaranın yepiskopu Timofey olmuĢdu. Mənbələrin məlumatına görə,
bu dövrdə Cənubi Qafqazda, o cümlədən Albaniyada nestorilik təlimi geniĢ intiĢar
tapır; hətta alban katolikosluğu bu təlimə qarĢı mübarizə aparmaq məcburiyyətində
qalır. Mənbələr bu dövrdə Paytakaranda nestori təliminin tərəfdarı olan yepiskopluğun
yaranması haqqında məlu mat verir, bu təlimin ard ıcıllarının çağırdığı 544-cü il
sinodunun aktlarına qol çəkən iki Paytakaran yepiskopu - Ġohann və Ġakovun
adlarını çəkirlər.
Nestori təliminin ardıcılı olan katolikos I Timofeyin (780-825) cəhdi ilə VIII
əsrin lap sonlarında Muğanda da yepiskopluq təsis edildi. Rahib Ġliya yepiskop seçildi.
Mənbədəki məlumata görə, yepiskopluğu qəbul edən Ġliya ticarət karvanına qoĢulub