Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 11. ƏHALİNİN TƏRKİBİNDƏ KƏMİYYƏT VƏ KEYFİYYƏT DƏYİŞİKLİKLƏRİ
downloaded from KitabYurdu.az
75 dumasına seçilmiş qlasnılardan cəmisi 23-ü - yarıdan da azı azərbaycanlı idi. Yalnız 1905-1907-ci illər inqilabı hadisələri dövründə ictimaiyyətin təzyiqi nəticəsində Qafqaz canişini güzəştə getməli oldu və 1907-1911-ci illərdəki seçkilər zamanı qlasnıların 45 nəfəri (bütün deputatların 57,7 faizi) azərbaycanlı oldu. Onların 33 faizini alimlər, mühəndislər, həkimlər, hüquqşünaslar, jurnalistlər və müəllimlərdən ibarət milli ziyalılar təşkil edirdi. XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhər dumasının ən ilk deputatları H.Məlikov (Zərdabi), İsmayıl bəy və İbrahim bəy Səfərəliyevlər olmuş, Ə.Ağayev, Ə.Əmircanov, M.Əsədullayev, Ə.Əhmədov, A.X.Axundov, Əjdər bəy və İsa bəy Aşurbəyovlar, Ə.Aşurov, F.Vəzirov, M.F.Vəkilov, M.Hacınski, Ə.Topçubaşov və b. Bakı şəhər Du masının üzv ləri seçilmişlər. Şəhər özünüidarəsinin əsası qoyulduqdan 1911-1915-ci illər seçkisinə qədər H.Z.Tağıyev onun ən nüfuzlu nümayəndələrindən biri idi. Dumanın işində İsrafil Hacıyev fəal iştirak etmişdi. Azərbaycan burjuaziyasının, ziyalılarının digər nümayəndələri də dumanın üzvü olmuşlar. Məşhur yazıçı Nəcəf bəy Vəzirov 10 il müddətində (1903-1913-cü illər) dumanın katibi olmuşdu. Lakin azərbaycanlılar şəhər rəisi vəzifəsinə buraxılmırdılar. Yalnız Kamil bəy Səfərəliyev qısa nıüddət (1905-1907-ci illər) Bakı şəhər başçısı vəzifəsini icra etmişdir. Gəncə və Şuşa şəhərlərində də ictimai özünüidarə (duma və idarə) mövcud idi. "Şəhər əsasnaməsi" Gəncədə 1894-cü ildə tətbiq edilmişdi. 1917-ci ilə qədər Gəncə dumasında azərbaycanlı qlasnıların sayı üstünlük təşkil etmişdir. Azərbaycanlı deputatlar içərisində ziyalıların nümayəndələri 30 faiz idi. Gəncənin görkəmli ictimai xadimləri Ə.Adıgözəlov (Gorani), H.Ağayev, A.Ziyadxanov, Əli bəy, Ələkbər bəy və Xudadat bəy Rəfibəyovlar, A.Səfikürdski, Usub bəy və Nəsib bəy Usubbəyovlar, Ələkbər bəy, Ələsgər bəy və Xəlil bəy Xasməmmədovlar, Hüseynqulu xan və Cavanşir xan Xoyskilər, Məm- mədbağır Şıxzamanov və başqaları o lmuşlar. Bakıdan fərqli olaraq Gəncə şəhər ictimai özünüidarəsinə əsasən azərbaycanlı ziyalıların nümayəndələri Əsgər Ağa Adıgözəlov (Gorani), Adil xan Ziyadxanov və Xəlil bəy Xasməmmədov başçılıq etmişlər. 1898-ci ildə Şuşada özünüidarə yaradıldı. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Haşım bəy Vəzirov, Əbdülkərim bəy Mehmandarov və başqaları onun üzvləri idilər. 1904-1907-ci illərdə Cavad bəy Səfərəlibəyov şəhər başçısı olmuşdu. "Şəhər əsasnaməsi"nə əsasən quberniya mərkəzlərindəki idarədən fərqli olaraq, öz vəsaiti az olan, ticarəti zəif inkişaf edən şəhərlərdə daha sadə özünüidarə sistemi tətbiq edilirdi 260
, yəni 12-15 nəfərdən ibarət şəhər müvəkkilləri yığıncağı yaradılır, şəhərləri isə ya bir və ya iki köməkçi ilə ağsaqqal idarə edirdi. Quba, Şamaxı, Nuxa, Lənkəran, Na xç ıvan və Ordubadda da bu idarə sistemi tətbiq edilmişdi və müvəkkillərin əksəriyyəti azərbaycanlı id i. Şəhər büdcəsinin istifadəsində səriştəsizlik hökm sürürdü. Məbləğin əksəriyyəti polis və qoşun saxlamağa xərclənird i. 1905 -ci ildə Bakı şəhər dumasının bu istiqamətdəki xərci nəzərdə tutulandan 90 min rubl ço x olmuşdu 261
. Bunun nəticəsində Bakı şəhər dumasının smetasında kəsir 1916-cı ildə 1900-cü downloaded from KitabYurdu.az
76 ildəki 55 min rubldan 1,2 mln rubla çatmışdı 262 . Eyni vəziyyət Gəncədə də mövcud idi. Bu məsələ Bakı və Gəncə dumalarının yığıncaqlarında dəfələrlə qaldırılmış, hə- min xərclərin şəhər büdcəsi hesabına deyil, dövlət xəzinəsi hesabına ödənilməsi təklifi irəli sürülmüşdü. Dumadakı ziyalı deputatların səyi nəticəsində Bakıda şəhər məktəbləri və zəh mətkeşlərə xid mət
edən tibb-səhiyyə idarələri şəbəkəsi nisbətən genişləndirilmiş, kütləv i mədəni tədbirlər həyata keçirilmişdi. Gəncə və Şuşa yerli şəhər özünüidarələri on ların sosial-iqtisadi və mədəni inkişafında müəyyən rol oynamışdı.
§ 11. ƏHALİNİN TƏRKİBİNDƏ KƏMİYYƏT VƏ KEYFİYYƏT DƏYİŞİKLİKLƏRİ
Azərbaycanda baş vermiş sosial-iqtisadi dəyişikliklər əhalinin say və silk tərkib inin dəyiş məsində də öz əksin i tapmışdı. Kapita lizm dövründə Azərbaycan əhalisinin say artımı əsasən sənaye, ticarət və kənd təsərrüfatında kap italizmin inkişafı ilə bağlı idi. Əgər 1897-ci ildə Azərbaycan əhalisi 18767 min nəfər id isə, 1910-cu ildə 2317 min, 1913-cü ildə isə 2339 min nəfə r id i 263 . Əhalinin say artımı təbii amillə yanaşı, Rusiyadan, Ermənistandan, Gürcüstandan, Dağıstandan, Cənubi Azərbaycandan kəsbkarların, köçkünlərin Azərbaycana gəlməsi və həmçinin çarizmin köçürmə siyasəti ilə bağlı idi. Azərbaycanda yeni sənaye sahələrinin meydana çıxdığ ı yerlər həm müflisləşmiş əkinçi əhalin in bir hissəsini, həm də Rusiya quberniyaları və Cənubi Azərbaycan kəsbkarlarını cəlb edird i. Belə ki, Bakıda neft, Gədəbəy və Qalakənddə mədən sənayelərinin in kişafı, Nu xa, Şuşa, Ordubad kimi şəhərlərdə açılan kapitalist müəssisələrinin işçi qüvvəsinə olan tələbatı şəhərlərin böyüməsinə və əhalisinin artmasına səbəb olurdu. XX əsrin əvvəllərində şəhər əhalisinin sayı 220 min nəfər idisə, 1897-1908-ci illərdə 355,7 min nəfərə, 1909-1917-ci illərdə isə 573,3 min nəfərə çatmışdı 264
. Bundan başqa, şəhərtipli yaşayış məntəqələrində 20 min nəfər yaşayırdı 265 . Şəhər əhalisinin artım sürəti bütün Azərbaycan əhalisinin artım sürətindən yüksək idi. 1896-cı ildə şəhər əhalisi ümumi Azərbaycan əhalisinin 16,9 faizini, 1913-cü ildə isə artıq 23,8 faizini təşkil edirdi 266 .
267 . Azərbaycanın şəhər əhalisinin çoxalması yerli əhalinin təbii artımına da təsir edirdi. 1916-cı ildə onların xüsusi çəkisi Bakı quberniyasında 89,3 faizi, Yelizavetpol quberniyasında isə 91 faizi təşkil edirdi 268 . Azərbaycanın başqa şəhərlərindən fərqli olaraq, Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|