Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
79 faizi) şəhərlərdə, 61 mini isə (27,3 faizi) qəzalarda fəaliyyət göstərirdi. Bakı tacirlərinin tərkibi daha müxtəlif idi. 1903-cü ildə burada olan 14,7 min tacirdən 7 mini azərbaycanlı, 3,5 mini erməni, 2,41 mini rus, 1,8 mini isə başqa millətlərin nümayəndəsi idi. Digər tərəfdən, bütün ticarət müəssisələrinin 52 faizi azərbaycanlı, 27,2 faizi ermən i, 9,4 faizi rus tacirlərinə məxsus idi. Azərbaycan milli burjuaziyasının ən nüfuzlu nümayəndələri H.Z. Tağıyev, M. Nağıyev, Ş. Əsədullayev, A. Quliyev və başqaları idilər. Onların kapitalları 10 mln. rubl idi. 1914-cü ildə Bakıda H.Z. Tağıyevin başçılığı altında M. Nağıyevin səhmdar tacir bankı yarandı. Onun əsas kapitalı 3 mln. rubl idi 290 .
Əsədullayev, Dadaşov, Useynov, ipək müəssisələri sahibləri Mehdi Hacı Abdul oğlu, Hacı Süleyman Hüseyn oğlu, un və düyü dəyirmanları sahibləri Ağabala Quliyev, M. İbrahimov, M. S. Kərimov, tütün fabriki sahibi Şirinbəyov, mexaniki istehsal sahibləri M. Muxtarov, S. Abdullayev və başqaları fərqlənirdilər. Əgər əvvəllər ticarət kapitalı sahibləri öz sərmayələrini əsasən ticarət-sələm əməliyyatlarına yönəldirdilərsə, artıq XX əsrin əvvəllərindən etibarən ticarət və sələmçiliklə yanaşı, sənayeyə, nəqliyyata, tikinti işlərinə də kapital qoyur, bununla da sənaye burjuaziyasının təmsilçiləri olurdular. Çarizmin müstəmləkə siyasəti nəticəsində məhdudiyyətlərə məruz qalmasına, digər qrup sərmayə sahiblərinin ciddi rəqabətinə baxmayaraq, Azərbaycan burjuaziyasının ipək, pambıq emalı, unüyütmə və düyü-çəltik təmizləmədə, balıq sənayesi və ticarətdə mövqeləri güclü idi. Pambıq-parça istehsalı Azərbaycan kapitalına məxsus idi. Onun xüsusi çəkisi Xəzər ticarət donanmasında da yüksək idi. Məsələn, 1904-cü ildə gəmi sahiblərinin əldə etdikləri gəlirin 75 faizi yerli- milli burjuaziya nümayəndələrinə məxsus idi 291 . Onlar bank-kredit, sənaye, ticarət və s. sahibkarları olaraq Rusiyadakı iri burjuaziyanın tərkib hissəsi idilər.
downloaded from KitabYurdu.az
80 II FƏSİL AZƏRBAYCANIN İCTİMAİ-SİYASİ HƏYATI (1900- 1914-cü illər) § 1. İNZİBATİ İDARƏÇİLİKDƏ DƏYİŞİKLİKLƏR
XX əsrin əvvəlləri in zibati-polis aparatının yenidən qurulması və onun nəzarət-cəzalandırma funksiyaların ın genişləndirilməsi çarizmin ordu, jandarm, polis, məh kəmə və ümu miyyətlə, bütün dövlət aparatını Rusiyada, o cümlədən də Azərbaycanda gündən-günə artan azadlıq hərəkatın ı boğmağa yönəltməsi ilə səciyyələnirdi. Hələ 1881-ci ildə qəbul olun muş və "müvəqqəti əsasnamə" adlanan, əslində isə "Rusiya imperiyasının ən sabit, əsas qanunlarından biri" sayılan gücləndirilmiş mühafizə haqqında əsasnamə 1902-1903-cü illərdə A zərbaycanın bir ço x şəhər və qəzalarına şamil edildi. Onun Bakı şəhəri və qəzasında 1902-ci ilin yanvarından, Gəncə, Şuşa, Nuxada 1903-cü ilin sentyabrından tətbiq edilməsi o demək idi ki, Ba kı və Yelizavetpol quberniyaları "ictimai qaydalara və asayişə zidd olan yığıncaq və toplantıların iştirakçılarını, gücləndirilmiş mühafizə haqqında əsasnaməni "pozan" digər şəxsləri 500 rubladək cə rimələyə və ya 3 aylıq müddətədək həbs etdirə bilə rdilər". 1905-c i il fevra lın 26-da Qafqa zda canişinlik bərpa olundu. Canişin təyin edilmiş qraf Vo rontsov-Daşkovun adına verilmiş çar reskriptində qeyd olunduğu kimi, onun ən birinci vəzifəsi "Qafqazda təxirə salın madan dinclik yaratmaq" id i. Canişin bu məqsədin həyata keçirilməsinə təkcə repressiyalar yolu ilə deyil, həm də mü xtəlif qüvvələri zəiflədən və parçalayan manevrlər yolu ilə can atırdı. Vo rontsov-Daşkov geniş təbliğ edilən ikiü zlü vədlər siyasəti yürüdür, məh kə mə və zemstvo islahatları keçirəcəyinə, torpaq, silki məsələləri həll edəcəyinə və s. söz verird i. Liberal burjuaziya canişinə inanaraq, onu canfəşanlıqla tərifləyir, "bütün Qafqazı xoşbəxt edəcək böyük islahatçı" adlandırırdı. Lakin vəd olunmuş islahatlardan heç biri həyata keçirilmədi. Zadəganlar təbəqəsi canişinliyə müvəqqəti bir təsisat kimi baxır, mərkəzi hərbi- bürokratik aparatın Qafqaz işlərinə bilavasitə qarış masını canişinliyin hər hansı şəkildə məhdudlaşdırılmasını istəmirdi. Ona görə də mütləqiyyət Rusiyadakı dekabr silahlı üsyanını məğlubiyyətə uğradan kimi canişinliyin ləğv edilməsi məsələsi qaldırıldı. Lakin Nazirlər Şurası bu orqanı saxlamaq qərarına gələrək göstərdi ki, onun fəaliyyəti "ümumdö vlət siyasəti" ilə ən sıx şəkildə əlaqədar olmalı və mərkəzi hökumət tərəfindən istiqamətləndirilməlid ir. Çar hökuməti inqilabi çıxışlara və milli-azadlıq hərəkatına qarşı repressiyaları kifayət hesab etməyərək, fövqəladə səlahiyyət verilmiş müvəqqəti general-qubernator təsisatı yaratdı və bir çox quberniyalarda hərbi vəziyyət elan etməyə başladı. Artıq 1905-
downloaded from KitabYurdu.az
81 ci ilin fevralında Bakı şəhəri və quberniyasında, 1905-ci ilin sentyabrında isə Yelizavetpol quberniyasında hərbi vəziyyət rejimi tətbiq edildi. Yelizavetpol quberniyası ərazisində iki müvəqqəti general-qubernatorluq yaradıldı. Bunlardan biri Zəngəzur, Cavanşir, Cəbrayıl və Şuşa qəzalarını, o biri isə digər qəzaları əhatə edirdi. Azərbaycanda, eləcə də Rusiyanın bir sıra digər rayonlarında hərbi vəziyyət elan edilməsi hətta çar qanunvericiliyinə belə zidd idi. Bu qanuna əsasən, ancaq müharibə dövründə, özü də ancaq hərbi əməliyyatlar gedən yerlərdə hərbi vəziyyət rejimi tətbiq etmək olardı. Hərbi vəziyyət mütləqiyyətə fövqəladə orqanlar yaratmaq, qol-budaqlı hərbi bürokratik və hərbi-məhkəmə orqanlarından inqilabi hadisələrin iştirakçılarına divan tutmaq üçün istifadə etmək imkanı verirdi. Hərbi vəziyyət rejimindən irəli gələn tədbirləri həyata keçirməli olan müvəqqəti general-qubernatorluq isə çox geniş səlahiyyətə malik idi. O, yığıncaqları qadağan edə, sənaye və ticarət müəssisələrini bağlaya, "etibarsız" şəxsləri quberniya hüdudlarından kənara sürgün edə və ya onlar üzərində polis nəzarəti qoya, kütləvi axtarışlar keçirə bilərdi. Quberniyada yerləşən qoşunlara ümumi komandanlığı da həyata keçirən müvəqqəti general-qubernatorluq eyni zamanda cinayət işlərinin ümumi qanunlarla nəzərdə tutulmuş baxılma instansiyasını dəyişib, onları hərbi məhkəmənin məh kəməsinə vermək, hərbi dövrün cəzaların ı tətbiq etmək, onun fikrincə, "düşüncələrin qızışdırılmasına və asayişin pozulmasına" səbəb ola biləcə k bütün işlərin bağlı qap ı a rxasında mühakimə olunmasını tələb etmək hüququna malik id i. Müvəqqəti general-qubernatorluq institutunun tətbiqi ilə yanaşı, qubernator başda olmaq la, əvvəlki quberniya aparatı da fəaliyyət göstərirdi. O, "qayda-qanun və dinclik yarat maq" işində müvəqqəti gcneral -qubernatorluğa tabe idi. Qalan hər şeydə isə quberniya və qəza idarələri ancaq qubernatora tabe idi. Müvəqqəti general-qubernatorluq yerli in zibati idarələrin vəzifəli şəxslərin i nəin ki işdən uzaqlaşdıra, hətta cəzalandıra da bilməzd i. Qubernator belə tədbir lərin görülməsi təklifləri ilə müvəqqəti general-qubernatorluğa müraciət etməli və ald ığı cavabdan razı qalmasaydı, bu zaman can işinə təqdimat verməli id i. Müvəqqəti general-qubernatorluq və qubernator arasında bütün bu və ya digər ixtilafla rı canişin həll ed ird i. Bakı şəhəri və quberniyasının general-qubernatoru, öz amans ızlığ ı ilə məşhur olan knyaz A milaxvarinin ilk addımlarından biri repressiyaların gücləndirilməsi və mütləq iyyətə qarşı silahlı çıxış larla bağlı baxılan işlərin hərbi məh kəmələrə verilməsi haqqında 1905-ci il 25 fevral tarixli əmri o ldu. Cəmiyyətlər və ittifaqla r haqqında müvəqqəti qaydalar adlandırılan sənəd müvəqqəti general-qubernatorluğun inzibati ö zbaşınalığ ı üçün geniş meydan açırdı. Bu qaydalar hakimiyyət orqanlarına "ictimai təhlü kəsizliyə və ya asayişə" təhlükə yaratması bəhanəsi ilə cəmiyyət və ittifaqları bağlamaq hüququ verir, həmkarlar ittifaq larının öz ü zvlə rin in ancaq iqtisadi mənafey ini qoru maqla məhdud laşdırır, hökumət idarələri işçilərinin həmkarlar ittifaqlarına girməsini qadağan edir və bu "Qaydaların" pozulması halın ın b ir il müddətinədək həbslə nəticələnə biləcəyini Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|