Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
66 məlu m oldu ki, Cahan Pəhləvanın həyata keçirdiy i tədbirlərin ço xu mərkəzi hakimiyyətin möhkəmlən məsinə eyni dərəcədə kö mək edə b ilməmişdir. Qızıl Arslan. Azərbaycan Atabəyləri dövləti tarixində "məmlük dövrünün" baĢlanğıcı Eldənizlər dövləti tarixin in tədqiqinin ən çətin dövrü XII əsrin 80-ci illərin in sonu 90-cı illər - atabəy Qızıl Arslan və İraqın sonuncu Səlcuq sultanı III Toğrulun hakimiyyəti dövrüdür. Ərəb və fars mənbələrin in, o cümlədən bu dövrdə baş verən hadisələrin şahidlərinin məlu matları ço x məhduddur. Lakin əlimizdə olan qısa məlu matlardan belə təsəvvür etmək olar ki, bu dövr siyasi hadisələrlə dolğun dövrdür və Azərbaycan Atabəyləri bu zaman ciddi sarsıntılara məru z qalmışdır. Ta xt-tacın varisliy i məsələsində sabit qaydaların olma ması ilə ə laqədar baş verən iğtişaş və daxili müharibələr hələ Səlcuqilərin hökmranlığı dövründə belə mərkəzi höku mətin qüdrətini dəfələrlə zəif salmışdı. Təcrübəli siyasətçi olan Cahan Pəhləvan, şübhəsizdir ki, gələcəkdə baş verə biləcək daxili çaxnaş manı nəzərə almış, hələ sağlığ ında varislik məsələsində qayda yaratmaq təşəbbüsündə olmuşdu. Cahan Pəhləvanın müasiri Ravəndi Atabəyin öz ailəsinə bağlılığ ını xüsusi qeyd edir. Cahan Pəhləvanın dörd oğlu və bir neçə qızı var idi. Qızlarını qonşu hakim və əmirlərə ərə vermişdi. Uşaqlarından ən çox Rey hakimi İnancın qızı İnanc xatından doğulmuş oğlanlarını - Qutluq-İnanc Mahmudu və Əmir Əmiran Öməri sevirdi. Türk qızı Küteybə xatından Əbu Bəkr adlı oğlu , Özbəkin anası kəniz Zah idə xatından isə sonralar Naxçıvan və vilayətin hakimi Cəlaliyyə adlı q ızı olmuşdu 1 . Cahan Pəhləvan öz oğlanlarından hər birin i hakim şəxs etmək istəyirdi və ona görə də öz sağlığında o, "Azərbaycan və Arranın idarə olun masını öz oğlu Əbu Bəkrə tapşırır və onun tərbiyəsini əmisi Müzəffərəddin Qızıl Arslana həvalə edir. Reyi, İsfahanı və İraqın qalan hissəsini öz oğlanları İnanc Mahmuda və Əmir Əmiran Ömərə, Həmədanı isə Özbəkə ayırır" 2 . Ölü mqabağı Cahan Pəhləvan öz uşaqlanna əmiləri Qızıl Arslana tabe olmağı, eləcə də "sultan Toğrulun qulluğunda durmağı, ona qarşı kin bəslə-məməy i, [onun] itaətindən boyun qaçırmamağ ı, onu müdafiə etməyi, yardımsız qoymamağ ı, [hər sahədə] onun tərəfdarı olmağ ı, onunla münasibətləri kəs məməyi, ona qarşı çıxmamağ ı, 1 Əl-Hüseyni, vər. 97 b; Ravəndi, səh.312; müəllifı naməlum "Oğuznamə", səh.76. 2 Əl-Hüseyni vər.79b. Müq. et: T acidarların tarixi və mədhi, səh.56. "Böyük Xutlu İnanca - İraqdan Xvarasana və Babilə, o birisinə, Əmir-Bubkara (Əbu Bəkrə) -Azərbaycandan Ermənistana, kiçiyi Əmir-Mirmana (Əmir Əmirana) isə - Kurqan (Kaspi)dənizindən Kölakun (Kögcə gölü) dənizinə qədər". Burada Özbəkin adı çəkilmir. 67 bütün işlərində ona kömək göstərməyi vəsiyyət edir. O, uşaqlarına [xəlifən in] itaətindən çıxmaqdan çəkinməy i və [onun] nəcib peyğəmbərlik əmrlərin i həyata keçirməkdən boyun qaçırmamağ ı vəsiyyət edir [və deyirdi] ki, mö minlərin əmiri onlar üçün dayaq olmalı, bütün sınaqlarda, çətinliklərdə ona arxalan malıdırlar, [o] elə bir qala və istinadgahdır ki, ü zərinizə inadkar düşmən hücum edərsə, onun yanında sığınacaq tapa bilərsin iz" 1 . Vəsiyyətnamədən göründüyü kimi, atabəy Cahan Pəhləvan öz uşaqlarına gələcək hərəkətləri üçün elə b ir xüsusi proqram (məramnamə) tərtib etmişdir ki, atalarının başladığı işi davam etdirməyə imkan versin və dövləti onun kimi əzəmətlə idarə edə bilsinlə r. Lakin görünür ki, Cahan Pəhləvan vəsiyyətnaməsində nəzərdə tutduğu vilayətlərin oğlan larının ixtiyarına verilməsin i rəs miləşdirməyə imkan tapa bilməmişdir. Mənbələr Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti dövründə baş verən hadisələri bütün təfərrüatı ilə açıb göstərə bilmir. Lakin əl-Carbazağani və naməlu m əsərin müəllifın in verdiyi q ısa məlu matlardan aydın olur ki, Atabəyin ölümü onun yaratdığı idarə qayda-qanununu pozdu. Onun varisi Qızıl Arslan yalnız Su ltan III Toğrulun deyil, eyni zamanda qardaşı arvadı İnanc xatın və onun tərəfdarları o lan İraq əmirlərinin müqaviməti ilə rastlaşmalı o lur 2 . Cahan Pəhləvanın himayəsi altında olan sultan III Toğrulun hakimiyyəti dövrünü təsvir edən Ravəndi yazır ki, sultan 10 il ərzində bütün qayğılardan azad yaşamışdır. Çünki Atabəy onun bütün arzuların ı yerinə yetirir, Məlik şah və Səncər kimi böyük sultanlarını belə əldə edə bilmədiklərin i ona çatdırırd ı. Bu cür nemət içərisində yaşadığına baxmayaraq, Su ltan III Toğrul "bütün insanlara həs əd aparır, gününü əyləncə və kef məclislərində, atabəy isə vuruşlarda və ağır zəh mətdə keçirird i" 3 . Rəvəndi yazır ki, Atabəy itaət etməyən əmirləri aradan götürür, onların yerinə öz adamlarını təyin edird i. 0, özünün 60, ya 70 şəxsi məmlü künü yüksək dövlət vəzifələrinə irəli çəkir, "uşaqların ı düşmənlərdən qoruyacaqları ümidi ilə [ona borclu] qulların hər birini şəhər və ya vilayətə təyin edirdi". Lakin sonrakı hadisələr sübut etdi ki, həmin məmlüklər tezliklə "dövləti onun övladları və sultan üçün bədbəxtliyə çevirdilər və onlar vilayətlər və şəhərlər üzərindəki hakimiyyət hüquqlarından məhru m oldular, çünki bu qullar iqta sahibi olduqlarından hər biri ayrılıqda müstəqil hakimə çevrildi" 4 . Padşahlarının sağlığında belə özlərini müstəqil aparan və cah -cəlallı həyat sürən məmlüklərin yüksək mövqeləri barəsində İbn İsfəndiyar məlu mat verir. Ölü mündən bir az əvvəl atabəy Cahan Pəhləvan Reyə gəlir və əyanlardan biri ilə söhbət etdiyi zaman birdən çavuşların səs -küyünü eşidir. Atabəy kimin gəldiyi ilə maraq lanır və ona deyirlər ki, gələn atabəyin Reydəki can işini və 1 Əl-Hüseyni, vər.97b-98a. 2 Əl-Carbazağani, səh.422; Tarix əl-vüzara, səh.52-53 (bax: K.Luther,səh. 117-128). 3 Ravəndi, səh.309-310. 4 Yenə orada. səh.310. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|