Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cahangir Qəhrəmanov ISBN 978-9952-34-066-2 947.54/02-dc22
- GĠRĠġ Mənbə və ədəbiyyatın qısa xülasəsi
| 1 AZƏRBA YCA N DİLİ VƏ TARİXİ ZĠYA BÜNYADOV AZƏRBAYCAN A T A B Ə Y L Ə R Ġ D Ö V L Ə T Ġ 1136-1225-Cİ İLLƏR ŞƏRQ-QƏRB BAKI 2007 2 Bu kitab "Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136 -1225-ci illər)" (Bakı, Elm, 1984) nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır Rus dilindən tərcümə edəni: Cahangir Qəhrəmanov ISBN 978-9952-34-066-2 947.54/02-dc22 1. A zərbaycan - Tarix. 2. Feodalizm - A zərbaycan. Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-1225-ci illər) Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 312 səh. Kitabda Azərbaycan Atabəyləri dövlətində idarəetmə üsulu məsələləri ilk dəfə olaraq nəzərdən keçirilir. Bu dövlətin mədəni həyatı, vergi sistemi, şəhər və saray iyerarxiyası, əkinçilik və torpaqdan istifadə edilməsi qaydası yeni səpkidə təhlil olunur. Tədqiqat prosesində Azərbaycan tarixi üçün yeni olan bir sıra orta əsr yazılı mənbələrindən də istifadə edilmişdir. © "Şərq-Qərb", 2007 3 Akademik İsmayıl Abbas oğlu Hüseynovun xatirəsinə həsr olunur. Müəllif GĠRĠġ Mənbə və ədəbiyyatın qısa xülasəsi VII əsr Ərəb dövləti və VIII-IX əsrlər xilafət zaman ından başlayaraq Qərbi Asiyada ən geniş ərazini birləşdirən b ir dövlətin - Səlcuq imperiyasının yaran ma, çiçəklən mə və parçalan ması dövrü Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin gələcək tarixi müqəddəratında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Səlcuq sülaləsindən olan sərkərdələrin başçılığ ı altında oğuz və başqa türk tayfaların ın işğalçılıq yürüşləri bu dövlət birliy inin başlanğıcını qoymuşdur. 1040-cı il may ayının 24-də, Sərxasla Mərv arasında, Dəndənəkəndə, Qəznəvi sultanı Məsudun orduları ü zərindəki qələbə səlcuqilər üçün İran, sonra da İraqa yol açmış oldu. Deyləm sülaləsi Buveyhilər və Kakuveylərin hakimiyyəti altında olan əyalətlər bir-birin in dalmca yeni dövlətə tabe edildi. 1055-ci ildə Bağdad rutulandan sonra, təəssübkeş müsəlman ların dini rəhbəri - Abbasi xəlifəsi tərəfindən Səlcuq sərkərdəsi Toğrul bəyin hakimiyyəti təsdiq edildi. Səlcuq sülalə başçısı sultan rütbəsi alaraq, turulmuş və tabe edilmiş ölkələrin baş dünyəvi hakimi o ldu. Toğrul bəyin varisləri - Sultan Alp Arslan və Məlik şahın "cihad" müharibələri adı altında apardıqları sonrakı yürüşlər Zaqafqaziya, Kiçik Asiya və Suriyaya yönəldilmişdi. Səlcuq dövlətinin ən böyük nailiyyətlərindən biri 1071-ci ildə Malazgirt yaxın lığ ında Bizans ordulan üzərindəki qələbələri oldu. Böyük fəthlər nəticəsində Səlcuq dövlətinin torpaqları şərqdə Qaşqardan tutmuş qərbdə Arahq dənizinədək, şimalda Qafqaz dağlarından cənubda Yəmənədək böyük bir ərazini əhatə edirdi. Ayrı-ayrı əyalətlərdə öz müstəqilliyini qoruyub saxlamış yerli hakimlər - canişinlər, o cümlədən keçmişdə müstəqil olan sülalələrin xələfləri səlcuqilərin vassallarına çevrild ilər. Beləliklə, Böyük Səlcuqilər dövləti yarandı. İnzibati idarəçilik bütövlüklə yerli məmurların üzərinə qoyuldu. Səlcuq dövlətinin çiçəklənməsi dövründə məşhur vəzir Nizam əl-Mülk öz inzibati fəaliyyətini genişləndirib, şərti pay torpaqlarını - iqtanı mü xtəlif adamlara paylamaqla, vergitoplama sistemini geniş miqyasda dövlətin hərbi təşkilatları ilə bağlamağa cəhd göstərdi. Bu dövrdə Səlcuq dövləti bir o qədər də möhkəm və qüvvətli birləşmə deyildi: ona daxil edilən ölkə və əyalətlərin iqtisadi və etnik əlaqələr baxımından ümumiliyi ço x az idi. Ali hakimiyyətin nüfuzu yüksəkdə dururdu, ancaq səlcuqilərin tabeliyində olan yerlər onlann nəslinin şəxsi mülkiyyəti sayılırdı və sultanın yaxın qohumlarının taxt-taca yiyələnmək uğrunda qaldırdığı qiyamlar həm Alp Arslanın, həm 4 də Məlik şahın dövründə dönə-dönə baş qaldınrdı. Məlik şahm ölümündən (1092) sonra belə ara müharibələri yeddi il davam etdi. Son "Böyük" Səlcuq sultanlannın hakimiyyəti dövrü (1092-1157) get-gedə mahiyyətcə bir-birindən asılı olmayan Ayrı-ayrı sultanlıqlara parçalanan Səlcuq dövlətinin tənəzzül dövrü idi. Bu müstəqil sultanlıqlar da, öz növbəsində, tamamilə yeni tip dövlətlərin yaran-masına gətirib çıxarmışdı ki, bu yeniliklərin də yaradıcılan Səlcuq sultanlannm keçmiş kö lələri (məmlük) id ilər. Həmin dövlətlərin hakimləri adətən səlcuqilərin vəliəhd şahzadələrinin (məliklərin) tərbiyəçilərindən olurdu ki, onlara da "atabəy" ("ata-hakim") deyirdilər. Zaman keçdikcə atabəylər qüvvətlənir, qəyyumluğunda olan və yalnız adda başçısı sayılan sultanların dövlətinin taleyinin əsil həlledicilərinə çevrildilər. Sultanlar isə hakimiyyətlərinin yalnız xarici əlamətlərini özlərində saxlamışdılar. Belə ki, onlann adlan sikkələr üzərində döyülür, cümə xütbələrində çəkilirdi. XII əsrdə bir neçə belə dövlət var idi: Azərbaycan atabəyləri (Eldənizlər), Mosul atabəyləri (Zəngilər), Fars atabəyləri (Salqarilər), Kirman atabəyləri (Qutluqxanlar), Luristan atabəyləri (Xəzərəsbilər) dövləti və s. Atabəy dövlətlərindən başqa, XII əsrdə Rum səlcuqiləri, Xarəzmşahlar, Ərtuqilər, Buveyhilər və b. qüvvətlənib müstəqil dövlətlərə çevrilmişdilər. Səlcuq hakimiyyəti dövründə Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və ictimai həyatında, xüsusən feodal torpaq mülkiyyəti formasının yeni növlərinin inkişafında bir sıra yeni münasibətlər yaranmışdı. Bu dövr həm də həmin ərazinin bir sıra ölkələrində etnogenetik dəyişmənin ən mühüm mərhə lələrındən bırmı təşkil ed ir və buna görə də tarixçilərin marağ ını özünə cəlb edir. Ancaq qeyd edilən dövrün ictimai-iqtisadi və siyasi tarixinin öyrənilməsi bir sıra çətinliklərlə, birinci növbədə mənbələrin yarımçıq və qeyri-kafi araşdırılması ilə bağlıd ır. Səlcuq dövlətinin yaranmasınadək Yaxın və Orta Şərqdə ərəb və fars dillərində tarixşünaslığın inkişafı özünü göstərir, ölkələrin və sülalələrin tarixinə aid əsərlər yazılırdı. 1 Ancaq təkcə Səlcuq sultanlarına aid olan hər hansı bir tarix əsərlərinin yazılıb-yazılmadığ ını dəqiq söyləyə bilmərik. Səlcuq dövlətinin ilkin tarixin i yenidən dəqiq bərpa etmək üçün tarixçilərin istifadə etdiyi təsviri xarakterli qaynaqların böyük bir hissəsi XII əsrin ikinci yarısına və XIII əsrin başlanğıcına aiddir 2 . On lar haqqında məlu mat aşağıda veriləcəkdir. Bu əsərin mövzusu olan Azərbaycan atabəyləri dövlətin in tari xinə gəld ikdə isə, deyə bilərik ki, ona aynca həsr edilmiş heç bir toplu qaynağa rast gəlməmişik 3 . Buna görə də biz ara məlu matları əsasən İraq Səlcuqilərinin və ona qonşu 1 H.A.R.Kibb. Müsəlman tarixşünaslığı, səh. 133-140. Burada və sonralar müəlliflərin və göstərilən əsərlərinin adı qısaca yazılacaqdır (başqa məlumat üçün ədəbiyyat siyahısına bax). 2 Səlcuq dövrünə aid tarixi əsərlər haqqında bax: C.L.Cahen. The Historiography. 3 Mənbələrdə Fəxrəddin Əbül Fəzl ibn əl-Müsənna ət-T əbrizinin (1185-ci ildə ölmüşdür) bizə gəlib çatmayan "Azərbaycan tarixi" əsərinin adı göstərilir, ancaq onun məzmunu haqqmda heç bir məlumat yoxdur. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|