Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
68 məmlü kü Siracəddin Qay mazdır. Onda Cahan Pəh ləvan deyir: "Qay maz da öz həyatında elə mərtəbəyə çatır ki, şəxsi çavuş saxlamaq ixtiyarındadır". Söhbət etdiyi əyana müraciətlə soruşur: "Mənim qullarım və onlara verdiy im mövqe haqqında nə deyə bilərsən?" Əyan cavab verir: "Qoy böyük atabəyin həyatı əbədi olsun: sən öz qullarını elə yüksəkliklərə qaldırmısan ki, səndən sonra onlar sənin övladlarımın heç birinə itaət etməyəcək və heç biri o birisinə baş əyməy əcək. Həmin qulların ö mürləri nə qədər davam edərsə, bir o qədər də İraq nə sülh, nə də sakitlik görəcəkd ir". Atabəyin gözləri yaşarır və o deyir: "Sən haqlısan! Artıq nə etmək olar?" Müsahibi deyir: "İndi artıq, görünür, yaln ız Allahın iradəsinə ümid bəsləmək lazımd ır!" 1 Atabəyin ölümündən sonra Xarəzmşah və xəlifə ən-Nasir sultanlığın torpaqlarını ələ keçirməyə can atırlar. Halbuki Cahan Pəhləvanın sağ lığ ında onlar bu barədə fikirləşmək belə istəməzdilər. Bu sahədə Xarəzmşah daha fəallıq göstərirdi, Azərbaycan atabəylərinə tabe olan əraziyə onun qoşunları tez-tez həmləyə keçirdi. Bu çətinliklərə atabəy Qızıl Arslanın hakimiyyəti dövründə yenidən başlanan çəkişmə və daxili mübarizələr də əlavə olunurdu. Böyük bir dövlətin idarə olun masına təkbaşına nəzarət edən atabəy Cahan Pəhləvanın ölü mü sultanlığın hakim dairəsində çaşqınlığa səbəb oldu. Dövlət əyanları və atabəyin yaxın adamları (İnanc xatın və onun tərəfdarları) iki və ya üç ay 2 ərzində Cahan Pəhləvanın ölümünü onun təbəələrindən gizləd ir, xəstəliyi haqqında xəbər yayırdılar. Bütün bu müddətdə onlar Cahan Pəhləvanın yerini kimin tuta biləcəyi haqqında məşvərətlər keçirirdilər 3 . Nəhayət, onlar Sultan III Toğrulun yanına gedib, Qızıl A rslanın iqta torpaqları sayılan Azərbaycanı və Arranı onun hakimiyyəti altında saxlamağa və qoşunun baş komandanı vəzifəsini də ona tapşırmağa razı salmaq qərarına gəlirlər 4 . Cahan Pəhləvanın sabiq məmlü klərin in əksəriyyəti Qızıl Arslanın tərəfındə idilər. Mənbələr Atabəylər dövlətinin ən görkəmli xadimlərinin adlarını mühafızə edərək bizə çatdırmışdı. On larm arasında rəsmi qəbul əmiri (əmir-bar) Mahmud Anas oğlu, Qəzvinin hakimi Nurəddin Qara, Nətənz v ilayətin in hakimi Nu rəddin Qıran Xuvan, yuxarıda adını çəkdiy imiz Rey in canişini Siracəddin Qaymaz, Qarac hakimi Əbu Du laf və Fərrazinin hakimi, atabəy Cahan Pəhləvanın sabiq məlik əl- ümərası Cəmaləddin Uluq Barbəy Ay-Aba əl-Fərrazin in adları vard ır 5 . Cahan Pəhləvanın məmlüklərindən üç görkəmli əmir - Cəmaləddin Ay- Aba, Seyfəddin Rus və Cəmaləddin Öz-Aba III Toğrulun və İnanc xatının tərəfini 1 İbn İsfəndiyar, səh.151-152; Müq. et: əl-Hüseyni, vər. 104b. 2 Müəllifı naməlum "Oğuznamə" (səh.73): "üç-dörd ay". 3 Ravəndi. səh.312 4 Müəllifı naməlum "Oğuznamə". səh.73. 5 Ravəndi, səh.312, 388, 345, 379; əl-Hüseyni. vər. 103a; əl-Carbazağani, səh.428. 69 saxlay ırd ı. Məmlüklərdən İzzəddin M iyak əl-Atabəyi, Qaragöz əl-Atabəyi, Bəşir və Sevinc-Aba da sultanın tərəfdarı idilər 1 . Mənbələr Cahan Pəhləvanın həm Azərbaycan Atabəyləri döv lətində, həm də İraq sultanlığında göstərdiyi fəaliyyət nəticəsində məşhurlaşmış 60-70 qularının adını çəkir. Biz "pəhləvaniyyə''' qulamlarından bir neçəsinin adını sadalayacağıq. Bu ona görə vacibdir ki, onlar Eldənizlər dövlətin in taleyində mühüm rol oynamışlar. Onlardan bəziləri artıq Cahan Pəhləvanın dövrün də məşhur idilər, bəziləri isə atabəy Qızıl Arslamn və Su ltan III Toğrulun ölü mündən sonra siyasət meydanına atılmışdılar. On ların arasında Nurəddin Gögcə, Şəmsəddin Aydoğmuş, Adamış, Nəsirəddin Menqli, Qay-Aba, Seyfəddin Oğ lamış, Bədrəddin Dizmari, Nəsirəddin Ağ Quş, Qaş-Qara, Seyfəddin Sunqurca, Seyfəddin, Bəklik əs -Sədid i, Buqday, İzzəddin Balban və b. məşhur idi. Bu məmlüklərin bəziləri atabəy Cahan Pəhləvan oğlanları Əbu Bəkr və Özbəkə, qızı Cəlaliyyəyə xid mət edird i 2 . Gö ründüyü kimi Cahan Pəhləvan məmlü klər vasitəsi ilə dövləti idarə etmək üçün xüsusi sistem yaratmaqda öz şəxsi qullarımn yardımına arxalan mış, eyni zamanda məmlük yu xarı təbəqəsinin əsasını qoymuşdur. Onlar da atabəy Cahan Pəhləvanın ölü mündən sonra 30 il ərzində baş vermiş bütün tarixi hadisələrdə həlledici ro l oynamışlar. Bu məmlü klər "böyük mənsəb və qüdrət sahibi olmuş və onun [atabəyin] ölü mündən sonra İraq ərazisini zəbt etmişlər" 3 . Məmlüklər öz iqta torpaq paylarını istədikləri kimi ö zbaşına idarə ed ir, sikkə kəsir, hakimlik etdikləri vilayətdə öz ad larma xütbə o xutdururdular. Tarixçi Ravəndi məmlüklərin törətdikləri qarətçiliy in, talançılığın və dağıd ıcı hərəkətlərin şahidi olmuşdur. Məmlü klər dövlət siyahıların ı (reyestr) və qərarlarını saxtalaşdırır, öz adlarını və ləqəblərin i, uydurduqları nəsil şəcərələrin i vəqflərdən, mədrəsələrdən oğurladıqları kitablara daxil edir, vəqf qeydlərini saxtalaşdıraraq bir-b irinə hədiyyə göndərirdilər. "İraqda azğıncasına baş verə n satqınlığın səbəbi ondan ibarət idi ki, türklər arasmda vilayəti zəbt edən heç bir məmlü k irsi olaraq nəsildən-nəslə keçən dövləti idarəetmə qanunlarına bələd olmamış, bu qanunlara müvafıq hərəkət etməy i bacarmamışlar. Məmlüklər ö zbaşınalığa yol verir, vəziyyətin acınacaqlı şəklə düşdüyü dövrə qədər öz bildikləri kimi hərəkət edirdilər. O, xoşbəxt atabəy [Cahan Pəhləvan] isə ölkəni tərəqqidə, çətinliklərdən azad görmək arzusunda olmuş, təsəwürünə belə gətirməmişdir ki, işlər belə bir səviyyəyə gəlib çıxa bilər. O ö z səltənətinə zəmanəsində daimi sülh arzulayır və deyirdi: "Qoy gələcəkdə də belə olsun" 4 . Başqa bir tarixçi qeyd edir ki, atabəy Cahan Pəhləvanın məmlüklərinin hər biri "ifritə və ifritə nəslindən idi. On lar [bu məmlüklər], ədalət yolundan 1 Ravəndi, səh.314-315; İbn İsfəndiyar, səh.152; Məhəmməd ibn İbrahim, səh.89 -92; əl- Carbazağani, səh.427, 431. 2 Həmin məmlüklərin bəziləri haqqında M.Defremerinin məqaləsinə bax. 3 Cüzcani, I, səh.171. 4 Ravəndi, səh.310-311. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|