Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
122 çox məsələləri fərziyyələr şəklində izah etməyə məcbur o lmuşlar. Belə təsəvvür yaranır ki, Səlcuqilər, xarəzmşah Cəlaləddin Manqburnu, monqollar və Tey murilər kimi qüvvətli fatehlərin hücumu ilə əlaqədar o laraq Şirvanın adı mənbələrdə çəkildiy inə görə bizim Şirvan haqqında məlu matımız daha az olardı. Şirvanşahların özləri, əsasən, mühafizəkar hakimlər o lmuş, öz talelərindən razı qalmışla r. Sanki ta le onları ayırıb müstəqil və yarımasılı b ir vəziyyətə gətirmişdi. Kənardan onlara dəyib-dolaşan olmasaydı, onlar ehtimal ki, ö z süzeren lərinə bac- xərac, böyük məb ləğdə pul, mü xtəlif əmtəələr və mal-qara verən, Gürcüstan və Dağıstan kimi qonşularla vuruşan, banşan, qohum olan və yenidən döyüşən ətraf torpaqların hakimlərinin həyat tərzi ilə kifayətlənərdilər. Qəribə burasıdır ki, Şirvanşahlar müsəlman hakimləri idilər, ancaq xilafətin ali hakimiyyətinə və süzerenlərin mü lki hakimiyyətinə tabe olmaq la yanaşı, onlar bir dəfə də olsun müsəlman ların əsas ehkamı sayılan Məkkə və Mədinə ziyarətinə getmək üçün öz paytaxtlarını tərk etməmişlər. Bütün bu deyilənlər ya lnız Şirvanş ahlar dövlətinin ictima i-siyasi həyatının ayrı-ayrı və ən çox zah iri xüsusiyyətlərini əks etdirir. Lakin Şirvanın b izi maraqlandıran dövrdə iqtisadi tarixinə gəlincə, bu barədə bizim b iliy imiz daha azdır. Şirvan tarixin in bizi maraqlandıran dövrünə aid məlu matlar üçün mənb ələrə müraciət etmək daha faydalıd ır. Birinci ola raq İbn-əl-Əsirin "əl-Ka mil" əsərinin adını çə kmə liy ik. Tədqiqatçı Şirvanşahların Səlcuqilər və başqa hökmdarlarla münasibətini aydınlaşdıran ən çox məlu matı 1 bu əsərdən əldə edə bilər. Şirvana dair bir sıra maraqlı materiallara İmadəddin İsfahani 2 , Sədrəddin əl-Hüseyni 3 və Şəhabəddin ən-Nəsəvidə 4 rast gəlmə k olar. Şirvanın iqtisadiyyat və etnoqrafiyasına dair bəzi məlu matlar XIII əsrdə farsca yazılmış naməlu m bir coğrafi əsərdə 5 və həmç inin Həmdullah Qəzv inidə vardır 6 . Qəribə hald ır ki, Yaqut əl-Həməvi (1179-1229) kimi kimi müəllif Şirvan haqqında heç bir məlu mat vermir. O yalnız belə b ir məlu mat verir ki, “Şirvan - Şa ma xı da paytaxt ı olmaqla bir vilayətdir” 7 . Zəkəriyyə əl- Qəzv inidə (1203-1283) deyildiyi kimi, Şirvan o dövrdə “müstəqil və qeyri-asılı nahiyədir və onun hakimin in adı A xsitandır” 8 . Zirehgərana aid hissədə Qəzvini yazır: “Qeyd edirlər ki, Şirvan hakimi qüdrətli hökmdard ır, böyük gücə malikdir, 1 İbn əl-Əsir, VIII, səh.312; IX, səh, 339-340, 347, 348-349, 357. 2 Əl-Bundari, səh.139-141. 3 Əl-Hüseyni, vər.41b, 104b-105b. 4 Əl-Nəsəvi, səh.193, 208, 221-224. 5 Н.Д.Миклухо-Маклай, стр.200, 207. 6 Həmdullah Qəzvini, səh.93-94. 7 Yaqut, V, səh.258. 8 Zəkəriyyə əl-Qəzvini, səh.600. 123 Zirehgərana” qarşı çıxmış, onu ələ keçirmək istəmişdi, lakin onlar Dərbənd hakimlərini məğ lub etdikləri kimi, Şirvan hakimin i də darmadağın etdilər” 1 . Monqollar və monqollardan sonrakı dövr haqqında yazan fars tarixçiləri Şirvanın bizi maraqlandıran dövrü haqqında təqribən heç bir məlu mat vermirlər, yalnız əvvəlki ərəb və fars müəlliflərin in dediklərini təkrar edirlər. Şirvanın bu dövr tarixi haqqında olduqca mühüm məlu matlara gürcü tarixi salnaməsi olan “Kartlis Tsxovreba”-da (“Gü rcüstanın həyatı”) və kraliça Tamarın tarixinə dair naməlu m əsərdə rast gəlmək olur. Şirvan və Şirvanşahlar tarixini öyrən mək üçün Y.A.Paxo mov 2 . V.V.Bartold 3 və V.F.M inorski 4 ço xlu işlər görmüşlər. Bunla rdan sonuncu müəllifin mənbəşünaslıq baxımından olan əsərləri öz məzmununa görə nadirdir. Bu qəbildən Hadi Həsəni də qeyd etmək lazımd ır. Fələki Şirvani və Xaqani əsərlərin in dahiyanə təhlilini vermiş bu müəllifin əsəri Şirvanın daxili həyatını təcəssüm etdirmək, Şirvanşahların fəaliyyəti haqqında nəticələr çıxarmaq və onların mənşə və şəcərəsində olan boşluğu doldurmaq imkanı verir. Bir ərazi vahidi kimi Şirvan bu dövrdə necə idi? XII əsrin əvvəllərində Şirvan şimaldan Samu r çayı, cənubdan Kür çayı, şərqdən Xəzər dənizi ilə məhdudlaşan bir ərazin i tuturdu. Qərbdə Şirvanın sərhədi Şəki-M ingəçevir-Yevlax xəttinə qədər çatırdı. Bəzən Şirvanşahlar Dağıstan torpaqlarına Də rbənd və Zirehgərana qədər soxula bilirdilər. Cənubda onlar Quştəspi vilayətini , Bey ləqan və Cəlilabad rayonları ərazisinin dərinliklərinə qədər özlərinə tabe etmişdilər, Qərbdə isə Azərbaycan Respublikasının indiki Gəncə, Şamxor, Qax, Zaqatala və Şəki rayonların ın torpaqlarına qədər irəliləmişlər. Doğrudur, Dərbənd və Beyləqan vaxtaşırı Şirvanşahların hakimiyyəti altına düşürdüsə, ancaq Dərbənd demək olar ki, həmişə özünüidarə quruluşu olan qala - şəhərdən ibarət idi. Bey ləqanın isə daxili şəhərin işlərində böyük nüfuzu olan öz rəisi var idi. Beyləqanın tacir-sənətkar əhalisi şəhərin mu xtariyyətini qoru mağa çalışırdılar. Lakin şəhər tez-tez Arran və Azərbaycan hakimlərinin vassal asılılığında id i 5 . Şirvanşahlar sülaləsinin şəcərə cədvəlində son vaxtlara qədər anlaşılmazджq və boşluqlar var idi. Bizim Şirvan tarixin in Səlcuqilər və Azərbaycan Atabəyləri 1 Yenə orada, səh.596. 2 E.A.Пaxoмов. Ширваншах Шаханшах, cтp.69-70; yenə də onun: Apaбcкиe И пpикacпийскo- иpанскиe фeoдaлы B Aзepбайджане X-XI BB ., cтp.416-428. 3 B.B.Bapтольд. Mecтo пpикаспийских oбластей B ИCTOPИИ мусульманского миpa. C ОЧ ., II/l, cтp.691-3, 875-8. 3 Hadi Həsən. Falaki-i Shirvani, London, 1929 (sonrakı səhifələrdə: Hadi Həsən, Fələki Şirvani – deyə qeyd ediləcəkdir); yenə də onun: H.Hasan. Researches. Hyderabad, 1958. 4 Beyləqan özünüidarəsi barədə bax: V.M.Beylisin “Cочинения Масуда ибн Намдара как источник по истории Аррана и Ширвана XII века и памятник средневековой арабской литературы” adlı doktorluq dissertasiyasına. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|