Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
175
dirhəmədək gəlir gətirirdi. Dərbənd tacirlərin in alverində yerli istehsal məhsulları (kətandan hazırlan mıĢ üst paltarları, zəfəran, qırmızı boyaq və s.) xüsusi yer tuturdu. Yerli tacirlər Ģəhərdə istehsal olunan məhsullarla yanaĢı, "kafirlərin ölkələrindən" gətirilən qulların satıĢından da xeyli mən fəət gotürürdülər. ġimali Qafqazın bütün xammalı da (qoyun sürüləri, dəri və s.) Dərbənddən keçirdi. 644-cü ildən ərəblər tərəfindən iĢğal edilərək, inzibati ba xımdan Xilafətin Arran vilayətinin tərkibinə daxil edilən, u zun müddət müsəlman Cəfərilər əmirliyinə tabe olan, yalnız 1122-ci ildə gürcülər tərəfindən geri qaytarılan Tiflis ərəb mənbələrində Arranın üç böyük Ģəhəri sırasında s adalanır. Yazılı mənbələrdəki məlu mata və arxeo loji tapıntılara əsaslanan alimlər Beyləqan (Örənqala) Ģəhərinin eramızın V əsrin in sonunda, VI əsrin in əvvəlində təsis edildiyin i göstərirlər. Azərbaycan ərazisində baĢ verən məlu m hadisələr üzündən IX əsrə qədər Muğan düzündə olan bir ço x Ģəhər və qalaların sıradan çıx- ması, 944-cü ildə rusların Bərdə Ģəhərini dağıntı və talanlara məru z qoy ması ilə Mil-Muğan düzündə Beyləqanın rol və əhəmiyyəti yüksəldi. Bə rdəni Ərdəbillə, oradan isə Xilafətin digər in zibati ticarət mərkəzləri ilə birləĢdirən əsas yollardan biri üzərində yerləĢən bu Ģəhər tədricən sənətkarlıq və ticarətin əsas mərkəzlərindən birinə çevrildi. Bu tarixi gerçəklik Örənqala Ģəhərgahı ərazisində aĢkar edilən arxeo loji materiallarla yanaĢı, X əsrin ərəb-fars coğrafiyaĢünas- səyyahlarının məlu matları ilə təsdiqlənir. Bərdə düĢəndən sonra onun yerini X əsrin II yarısında Arran vilayətinin mərkəzinə çevrilən Gəncə tutdu. Bərdə - Tiflis yolu üstündə yerləĢən Gəncə bölgənin yalnız siyasi həyatında deyil, ticarətində də fəal iĢtirak etməyə baĢladı. ġəhəri əhatə edən, qalınlığı orta hesabla iki metrə çatan üç cərgə qala divarları iri sənətkarlıq və gur ticarət mərkəzi kimi əhəmiyyəti günü-gündən artan Gəncənin sürətli inkiĢafını təsdiq edir. Köhnə Gəncənin ərazisində qazıntı iĢləri aparmıĢ arxeoloqlar müəyyən etmiĢlər ki, üç cərgə divarların qalıqları ilə əhatə olunmuĢ Ģəhərgahın sahəsi təqribən 250 hektara, ü mu mi sahəsi isə 9-10 kvadrat kilo metrə yaxın olmuĢdur. Bununla yanaĢı, Ģəhərgahda aĢkara çıxarılmıĢ maddi-mədəniyyət qalıqları onun yaranma tarixin i mənbələrdə göstərildiy i kimi VI -IX əsrlərə deyil, daha dərin dövrlərə aid edir (Ġ.Cəfərzadə). Bərdə-Tiflis yolu üzərində yerləĢən mühüm Ģəhərlərdən biri də ġəmkir (ġamkur) olmuĢdur. IX-X əsr ərəb müəlliflərinin Arranın Ģəhərləri sırasında adını çəkdikləri ġəmkir, əl-Balazurinin məlu matına görə, iĢğaldan sonra, təqribən bir əsrə yaxın, yəni VIII yüzilin ortalarınadək (köçəri savirlər - sevordiklər onu dağıdıb viran qoyanadək) "gur və abad Ģəhər" idi. 854-cü ildə xəlifə əl-Mutəsimin sərkərdəsi Böyük Buğa Ģəhəri bərpa edib, buraya islamı qəbul etmək istəyən xəzərlərdən və Ģəhər həyatını canlandırmaq, xüsusilə ticarəti inkiĢaf etdirmək üçün Bərdə tacirlərindən köçürtdü; bundan sonra ġəmkir o dövrdə hakimiyyətdə olan xəlifə əl-Mütəvəkkilin Ģərəfinə əl-Mütəvəkkiliyyə adlandırıldı. 176
IX əsrin ikinci yarısında Xilafətin zəiflə məsi nəticəsində ġirvanĢahların hakimiyyətinin bərpa edilməsindən s onra yeni hakim sülalənin Ģərəfinə əl-Yəzidiyyə adını almıĢ qədim ġamaxı (ġamaxiyə) çox keçmədən, əl-Müqəddəsinin dili ilə desək, "binaları daĢdan və gildən, axar suları, bağları, seyrəngahları olan" bir Ģəhərə çevrildi. Bu dövrdə "ġirvan ölkəsinin baĢ Ģəhəri" kimi ad çıxarmıĢ ġamaxı beynəlxalq ipək ticarətində mühüm mövqe tutur, Azərbaycanın ən iri ticarət mərkəzlərindən biri kimi tanınırdı. MəĢhur ġamaxı ipəyi ġərq və Qərb bazarlarında layiqli yer tuta bilmiĢdi. Hələ Sasanilər dövründə inzibati mərkəz mövqeyində olan, hərbi-strateji əhəmiyyətli NəĢavə (Naxçıvan) Ģəhərində ərəb iĢğalından sonra hərbi qarnizon yerləĢdirilmiĢ, ilk dövrdə Ģəhər Arana məxsus əl-Busfurrucan vilayətinin mərkəzi olmuĢdur. Artıq X yüzildə Xəzər dənizi sahilində "bütün iqlimin yeganə limanı olan" Bakı dövrün mənbələrində ən keyfiyyətli nefti olan Ģəhər kimi tanınırdı. Hələ VIII - IX əsrlərdə burada hasil edilən neft və duz mü xtəlif ölkələrə ixrac o lunudu. Ərəb iĢğalı dövründə Cənubi Azərbaycanın ən böyük və əsas Ģəhəri Ərdəbil idi. VIII əsrin ortalarında baĢ verən hadisələri qələmə alan əl-Balazuri yazırdı: "Xəlifədən hücum əmri alan Huzayfa Azərbaycanın baĢ Ģəhəri Ərdəbilə yola düĢdü; əhalidən vergi toplayan Sasani mərzbanının iqamətgahı da burada idi". Ġlk vaxtlar ərəblər bu Ģəhərin siyasi və inzibati mərkəz statusunu saxladılar, hətta xəlifə Əli (656-661) dövründə Azərbaycan hakimi təyin edilmiĢ əl-ƏĢas ibn Qeys dövlətin təminatı hesabına yaĢayan ərəbləri Ərdəbildə yerləĢdirmiĢ, bu Ģəhəri abadlaĢdırmıĢ, burada məscid tikdirmiĢdi. Lakin ərəb-xəzər müharibələrinin baĢlanması ilə Ərdəbil və onun ətrafları da gərgin döyüĢ meydanına çevrildi. Məhz buna görə Ərminiyə və Azərbaycan hakimi Mərvan ibn Məhəmmədin (732 - 744) dövründə caniĢinin iqamətgahı və hərbi düĢərgəsi təzəliklə möhkəmləndirilmiĢ qədim Marağaya köçürüldü. IX əsrin sonu, X əsrin əvvəllərində Yusif ibn Əbu-s-Sac Ərdəbili Sacilər dövlətinin paytaxtı etdi. Elə bu dövrdə Ģəhər üç darvazası olan qala divarları ilə əhatə edildi. Burada olmuĢ Ġbn Havqəl yazırdı: "Hal-hazırda [Cənubi] Azərbaycanın ən mühü m vilayəti və böyük Ģəhəri Ərdəbildir. Hərbi düĢərgə və hökmdarlar sarayı buradadır. ġəhərin havası saf, satıĢ qiymətləri ucuzdur... ġəhər ço x gözəldir. Ġçindən çaylar axır, su quyuları vardır. Çörək isə demək o lar ki, həmiĢə bol olduğundan 1 dirhəmə 50 lavaĢ almaq olar. Ətin 1,5 mannını (1 mann təqribən 831
yeməli Ģeylər ço x ucuzdur, demək olar ki, havayı verirlər. Ucuzluğu ilə Ģöhrət qazanmıĢ bir ço x baĢqa yerlər, xətrin istədiyin hər Ģeyin bolluğu və yaxĢı yaĢamaq imkanına görə Ərdəbilə güzəĢtə gedirlər". Ərdəbil yaxın lığ ında yaxĢı möhkəmləndirilmiĢ böyük Kursura qalası vardı. Hər təzə Ay çıxanda burada böyük ticarət bazarı açılırdı. Hələ gəncliyində bu bazarda olmuĢ Ġbn Havqəlin təsvirinə görə, mü xtəlif yerlərdən gələn adamlar buraya satmaq üçün "əmtəə və ticarət ma llarından bez, səqat, bərbəhar [parçaları], ətir və sirkə, sərrac və misgərlərin məhsullarını, qızıl, gü müĢ, at, qatır, u zunqulaq,
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|