Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

181 

 

ölümündən  sonra  baĢsız  qalmıĢ  torpaqlardan  verilirdi;  ikinci  kateqoriya  irsən 

keçməyən icarə iqtası idi. Belə torpaq payları adətən hərbiçilərə verilird i.  

ĠĢdə  isə  iqtanın  növü  onun  sahibinin  vəziyyətindən  asılı  id i  və  mü lki 

(Ģəxsi),  xüsusi  (xass),  hərbi  və  xəlifə  iqtalarına  bölünürdü,  Mülki  iqta  daha  geniĢ 

yayılmıĢdı və məmurlara tutduqları vəzifəyə görə verilird i.  Belə ki, tutduğu yüksək 

vəzifəyə görə iqta almıĢ Ģəxs vəzifədən kənar edild ikdə ona verilmiĢ torpaq payını 

da itirir, həmin torpaq payı bu adamın yerinə keçmiĢ Ģəxsə verilirdi.  

Xüsusi  iqta  xid mətlərə  görə,  Ģairlər  istisna  olmaqla  xüsusi  qabiliyyətə 

malik Ģəxslərə verilirdi. Əllərində olan mü lkün tam sahibi olan bu Ģəxslər ö z torpaq 

paylarını  irsən  ötürmək  hüququna  malik  id ilər.  Abbasilər  xilafətində  bütöv 

vilayətlərin bağıĢlandığı  müĢahidə olunurdu. Məsələn, Babək hərəkatı darmadağın 

edildikdən  sonra  ərəb  xəlifəsi  əl-Mütəsim  Azərbaycan,  Arran  və  Ermənistanı  belə 

iqta adı ilə AfĢinə bəxĢ etmiĢdi. Xəlifə əl-Mütəvəkkil 851-ci ildə Məhəmməd ibn Xalid 

ibn Məzyədə belə bir iqta ayıraraq, ətraf nahiyələri ilə birlikdə Bab əl-Əbvab (Dərbənd) 

Ģəhərini  ona  vermiĢdi.  "Xalidiyyə  adlanan  məĢhur  malikanələri  ilə  birlikdə"  Gəncə 

Ģəhəri də ona bəxĢ edilmiĢdi. 

Herik (dincə qoyulmuĢ) torpaqlar da elə bu iqta növünə daxil  idi. Sahibkar 

becərmək  üçün  onu  adətən,  kəndlilərə  icarəyə  verir,  onları  to xu m,  kənd  təsərrüfatı 

alətləri və suvarma vasitələri ilə təmin edirdi. O, özü Ģəxsən hər il xəzinəyə müəyyən 

məbləğ  pul  ödəyir,  bunun  əvəzində  isə torpağa nəzarət  etmək  və  onu  irsən  ötürmək 

hüququndan istifadə edirdi. Belə iqta sahibi digər vergilərdən azad olunurdu. 

Hərbi iqta baĢqa torpaq növləri - xass iqta, xəlifə mülkləri və xəzinə torpaqları 

hesabına  verilirdi.  QoĢuna  da  iqta  vəqf  torpaqlarından  verilirdi.  Hərbi  iqta  ömürlük 

olmur, irsən keçmirdi; o sahibinin mü lkiyyəti deyildi. 

Erkən  Abbasilər  dövründə  əslində  yenilik  olan  iqta  təsisatı  yalnız  X-XIII 

əsrlərdə inkiĢaf edərək tədricən benefisiyadan irsi lenə çevrilmiĢdi. 

3.

 

Mülk  torpaqları  -  Azərbaycanda  yerli  feodal  əyanlarının  irsi  ixtiyarında 

olan və mülk adlanan xüsusi torpaq sahələri vardı.  Bundan baĢqa, mərkəzi hökumətin 

həvəsləndirməsi  və  köməyi  ilə  "ölü"  torpaqların  dirçəldilməsi  və  bataqlıqların 

qurudulması,  həmin  torpaqların  əkilməsi  onların  sahiblərinə  tam  sahiblik  hüququ 

verirdi.  Mülk  torpaqlarının  digər  mənbəyi  dövlət  torpaqlarının  satın  alınması  idi. 

Məmurlar  və  vəsaiti  olan  digər  Ģəxslər  xəlifə  mülklərini  (dövlət  torpaqlarını)  əldə 

edərək,  onların  daimi  sahiblərinə  çevrilir  və  bu  torpaqlardan  nisbətən  sabit  gəlir 

götürürdülər.  Bu  kateqoriyadan  olan  torpaqların  sahibləri  əlavə  vergilər  verməli  və 

torpaqlarından  keçən  kanalların  bərpası  xərclərini  ödəməli  idilər.  Mülk  kateqoriyası 

Xilafətin  yarandığı  ilk  gündən  mövcud  idi.  Mülk  torpaqlarını  alıb-satmaq,  özgəyə 

bağıĢlamaq, irsən vermək olardı. Bu torpaqların sahibləri hərbi xid mətdə olmurdular. 

4.

 

Vəqf  torpaqları  -  torpaq  mülkiyyətinin  əsas  növlərindən  biridir.  Vəqf 

dedikdə,  dini  təsisatların  ixtiyarına  verilən  torpaq  mülkləri  nəzərdə  tutulurdu.  Bu 

torpaqlar  müqəddəs yerlər  (Məkkə  və  Mədinə),  qazilər  ("din  uğrunda  mübarizlər"), 

məscid  və  qalaların  tikilməsi, habelə digər  ehtiyaclar üçün  ayrılırdı.  Bu  torpaqlar sıra-

---

182 

 

sına  keçmiĢ sahiblərində qalmasından  və ya  baĢqa  kafirlərə  (zimmilərə)  verilməsindən 

asılı  olmayaraq  zor  gücünə  tutulmuĢ,  lakin  müsəlmanlar  arasında  bölüĢdürülmüĢ 

torpaqlar, eləcə də dinc yolla ələ keçirilmiĢ torpaqlar daxil idi. Vəqf "allahın mülkiyyəti" 

hesab  olunduğu  üçün  adamlar  onun  üzərində  heç  bir  Ģəxsi  hüquqa  malik  olmur,  bu 

mülkiyyətdən ancaq istifadə edə bilirdilər. Bir  müddət  bütün Azərbaycan da zor gücünə 

("anvatan") tutulduğu üçün vəqf torpağı sayılırdı. Müsəlmanların əlinə dinc yolla keçmiĢ 

torpaqlar da sonralar daimi vəqflə rə çevrild i.  

5.  İcma torpaqları dövlət torpaqları  kateqoriyasına daxil  idi;  kənd sakinlərinə 

məxsus  olan  bu  torpaqlar  otlaqları,  örüĢ  yerlərini.  yanacaq  toplanan  yerləri, 

qəbiristanlıqları və i. a. əhatə edirdi. 

Erkən Xilafət dövründə kəndli kütlələrinin Azərbaycanda geniĢ yayılmıĢ istismar 

formaları  içərisində  yardarlıq  icarəsi  xüsusi  yer  tuturdu.  Torpaq  sahiblərin i  sürətlə 

müflisləĢdirən  çoxsaylı  vergilər  onları  məcbur  edirdi  ki,  torpağı  xırda  hissələrə bölüb, 

müzəraat,  musakat  və  s.  adlanan  icarə  Ģərtlərilə  yardarlara  versinlər.  Torpaqlar 

həmçinin  bütöv  ərəb  qəbilələrinin  və  ya  ərəblərdən  olan  iri  torpaq  sahiblərinin  və 

dövlət  qulluqçuların ın  himayəsinə  də  verilirdi.  Torpaq  məhsulun 

1/

6

  və 

1

/

7

  hissəsinə 

müqabil  icarəyə  götürülürdü.  Torpağın  əsil  sahibləri  məhsulun  bir  hissəsini  hima-

yədarlara  verir,  əvəzində  məmurların  təzyiqindən  mühafizə  olunurdular.  Məsələn, 

Marağa  sakinləri  öz  torpaqlarını  Mərvan  ibn  Məhəmmədin  himayəsinə  vermiĢdilər. 

Azərbaycanın  bir  çox  baĢqa yerlərinin sakinləri  də  belə  etmiĢ,  öz  kəndlərini  və  əkin 

sahələrini  xoĢ-güc  buraya  köçürülmüĢ  ərəb  tayfalarının  himayəsinə  venniĢdilər.  Əl-

Bəlazurinin məlumatına görə "onların (yəni azərbaycanlıların - N. V.) kəndləri ona görə 

həmin ərəblərin himayəsinə keçirdilər ki, [ərəblər] onları müdafiə etsinlər; bu kəndlərin 

sakinləri isə ərəblərin yardarları olurdular". 

Beləliklə,  Azərbaycan  ərəblər  tərəfindən  iĢğal  edildikdən  sonra  yerli  torpaq 

sahibləri  öz  müstəqilliklərini  tamam  əldən  verərək.  ərəb  üsul-idarəsindən  asılı 

vəziyyətə  düĢdülər.  ĠĢğalçı  ərəblər  tutduqları  ölkələrin  feodal  ağaları  ilə  tez  bir 

zamanda ümumi dil tapsalar da, özlərini onlardan həmiĢə ayırırdılar. 

Əsasən  silah  gücünə  ələ  keçirilmiĢ  Ģ imallı-cənublu  Azərbaycanın  tabe 

edilmiĢ  əhalisi  ilə  qarĢılıq lı  münasibətlər  iĢğalçılarla  yerli  əhali  arasında 

bağlanılmıĢ  müqavilələrlə  tənzimlənird i.  Hər  bir  belə  müqavilə  baĢqa  Ģərtlərlə 

yanaĢı,  birdə fəlik  və  illik  verg ilə rin  ödənilməsi  təəhhüdü  haqqında  maddəni  də 

nəzərdə  tutur,  yerli  əhaliyə  məxsus  torpaqları  onun  ixtiyarında  saxlay ırd ı.  Zimmi, 

yəni  baĢqa dinə  mənsub yerli  adam  statusunu  qazanmıĢ  bu  sahibkarlar  müsəlman 

icmasının h imayəsində qalır, torpaq vergisi  - xəracla yanaĢı, qeyri-müsəlmanların 

verdiyi can vergisi - cizyəni də ödəyirdilər. 

Torpaq  vergisini  müəyyənləĢdirərkən  ərəblər  bu  və  ya  digər  ərazin in  zor 

və  ya  xoĢluqla  alın masını  nəzərə  alır,  buna  müvafiq  olaraq  tutduqları  bütün 

torpaqları  dörd  kateqoriyaya  bölürdülər:  1)  müsəlmanların  özlərin in  diriltdiklə ri 

torpaqlar,  2)  mü lklərin i  saxla maq  naminə  isla mı  qəbul  etmiĢ  sahibkarla rın 

torpaqları,  3)  silah  gücü  ilə  ka firlə rdən  zorla  alın mıĢ  torpaqlar;  bu  torpaqlar 

---