187
sistem ikinci Abbasi xəlifəsi əl-Mənsurun dövründə (754-775) xüsusən geniĢ tətbiq
edilməyə baĢlamıĢdı. Onun dövründə misahə adlanan xərac əkilib-əkilməməsindən asılı
olmayaraq torpaq sahəsinə görə pulla, yəni hələ Ömər ibn əl-Xəttabın qoyduğu
qaydalar üzrə alınırdı. Bu vergi sistemi, əl-Mənsurun dövründə, kəndli kütlələrinin
mütəĢəkkil qarəti Ģəklini aldı. Gevondun məlumatına görə, əl-Mənsur "zorakılıq və
sıxıĢdırmaqla hamını əldən salmıĢ, hətta ölülərdən də vergi tələb etməklə əhalini dilənçi
kökünə çatdırmıĢdı. O, ölkə əhalisini incidərək, elə dəhĢətli vergilər tələb edirdi ki,
adambaĢına xeyli... gümüĢ düĢürdü... ĠĢxan nəslindən olanlar əjdahanın (yəni, xəlifənin
- N. V.) ağzını yummaq üçün istər-istəməz bə xĢiĢ olaraq ona at və qatırlar, əla paltarlar,
qızıl və gümüĢ gətirirdilər".
Əl-Mənsurun varisi xəlifə əl-Mehdinin dövründə (775-785) vergi verən
zümrənin vəziyyəti bir qədər yüngülləĢdi. Onun sərəncamına görə xərac alma sistemi
dəyiĢildi. Misahə xəracı - torpağın sahəsinə görə alınan vergi əvəzinə müqasəmə
xəracı - məhsula görə alınan vergi qoyuldu; özü də suvarılan torpaqlardan məhsulun
yarısı, dəliyə və kirbə ilə suvarılan torpaqlardan, məhsulun
1/
3
-i, duləblə
1
suvarılan
torpaqlardan, məhsulun
1/
4
-i alınırdı. Lakin əl-Mehdinin dövründə meyvə ağaclarına,
zeytun və üzüm bağlarına xərac qoyuldu. Bu ağır vergi idi və əl-CəhĢiyərinin sözlərinə
görə, "təbəələrin əzablarını artırmıĢdı".
Belə vəziyyət əhalinin kəskin narazılığına səbəb oldu və tezliklə Xilafətin
Qafqaz bölgəsi ancaq xəlifə Harun ər-RəĢidin dövründə (786-809) yatırılması mümkün
olan üsyanlara büründü. 788-ci ildə o, Yəzid ibn Məzyədi bu ölkələrin hakimi
vəzifəsindən uzaqlaĢdırdı və əsrin sonunda - Yəzid ibn Məzyədi bu vəzifəyə yenidən
təyin edənədək burada on beĢdən çox hakim dəyiĢdi.
VIII əsrin sonuna yaxın Xilafətdə Avropa ölkələrindəki benefisiya sistemini
xatırladan müqatiə (iltizam) sisteminin geniĢlənməsi kəndlilərin vəziyyətini daha da
ağırlaĢdırdı. Əsasən, dövlət xəzinəsinin boĢalması üzündən tətbiq edilən bu sistemə görə,
ayrı-ayrı nahiyə və vilayətlərin vergiləri iltizama verilirdi; bu zaman iltizam məb ləğini
öz üzərinə götürmüĢ Ģəxs, əvəzində həmin yerlərin vergilərini yığ ırdı. Yü ksək
vəzifəli Ģəxslər, o "cümlədən də ayrı-ayrı vilayətlərin caniĢinləri iltizama
götürülmüĢ yerlərin həm də maliyyə baĢçısına çevrilən müqatiəçi-iltizamçılar ola
bilərdilər. Xəlifə əl-Müqtədirin dövründə (909-932) onun vəziri Ġbn əl-Furat
Azərbaycan və Ərminiyənin caniĢini təyin edilmiĢ Yusif ibn Əbu-s-Sacla bu
vilayətlərin 120 min dinara Sacilərə iltizama verilməsi haqqında müqavilə bağlamıĢdı.
Yusif hər il bu məbləği xəlifə xəzinəsinə keçirməli idi.
Hakimiyyət orqanları iltizamçıların hərəkətlərinə nəzarət etməli və onların
öhdələrinə götürdükləri xərcləri çəkmələrinə göz qoymalı idilər. Çünki qaydaya görə,
onlar iltizama götürdükləri yerdə əkin-biçinin qayğısına qalmalı, arxların, körpülərin və s.
sazlığına fikir verməli, e ləcə də ictimai asayiĢə göz qoymalı idilər. Lakin müqatiəçilər
əllərində olan hakimiyyətdən sui-istifadə edir. vergi verən əhalini əməlli-baĢlı soyub
1
Dəliyə və
duləb - suvarma çarxı növləri;
kirbə (düz girab) - su tuluğu.
188
talayırdılar. Onların hərəkətləri o qədər ölçüyə sığmaz idi ki, o dövrün məĢhur
qanunĢünası Əbu Yusif xəlifə Harun ər-RəĢidə onun dövründə xüsusilə geniĢ yayılmıĢ
iltizam sistemindən ümumiyyətlə imtina etməyi məsləhət görmüĢdü. Onun fikrincə,
"iltizam məbləğindən xeyli artıq yığmağa can atan iltizamçı buna ancaq öz təbəələri ilə
rəhmsiz rəftar etmək, onları ağır bədən cəzalarına məruz qoymaq, qızmar günəĢ altında
saxlamaq, boyunlarından daĢ asmaq, onlara əzab, iĢgəncə vermək yolu ilə nail ola bilər...".
Xəlifə Harunun hakimiyyət dövni üçün səciyyəvi olan bu amansızlıq, təbii ki, xalq
kütlələrinin narazılığında və özünün parlaq ifadəsini tezliklə bütün Azərbaycanı bürümüĢ
xürrəmilər hərəkatında tapan Xilafət əleyhinə üsyanlara gətirib çıxardı. Moisey
Kalankatlının sözlərinə görə, "o, bizim ölkəmizi çox sıxıĢdırdı". Onun dövründə
Azərbaycan və Arran sakinlərindən yığılan vergilər çox böyük hədlərə çatdı. Harunun
qardaĢı, Xilafətin Ģimal vilayətlərinin caniĢini Übeydallah ibn Mehdi (788-791) tərəfindən
Arran və Ərminiyənin hakimi vəzifəsinə təyin edilmiĢ Süleyman (788-790), "adamların
üzərinə elə dözülməz vergi yükü qoydu ki, əhali özünün axırıncı var-yoxunu verdikdən
sonra da onun zülmündən yaxa qurtara bilmədi".
Beləliklə, göründüyü kimi, Xilafət güclü xərac sistemi üzərində dayanırdı;
Xilafətin mülkiyyəti sayılan bütün torpaqlar xərac torpaqları idi; bu torpaqlar Bağdaddakı
mərkəzi xərac divanında, eləcə də vilayət divanlarında qeydə alınır, onların gəliri xəlifə
xəzinəsinə - beytülmala axırd ı.
Torpaq vergisi - xəracdan və can vergisi cizyədən əlavə aĢağıdakı vergilər
alınırdı: xüms - mülkiyyətdən və əmlakdan alınan, gəlirin
1/
5
-nə bərabər olan vergi;
zəkat - yoxsulların xeyrinə varlı müsəlmanların əmlakından tutulan vergi;
zəkat əl-fitr -
orucluğun baĢa çatması münasibəti ilə verilən pay - fitrə; sədəqə - yoxsullara verilən
ianə; uşr - məhsulun
1/
10
-nə bərabər vergi.
Cizyə vergisi qeyri-müsəlmanlardan, zəkat ancaq müsəlmanlardan, qalan
vergi növləri isə müxtəlif miqdarlarda həm müsəlmanlardan, həm də özgə dinlərə
etiqad edənlərdən alınırdı.
Xüms - pul və ya natura Ģəklində dinc yolla ələ keçirilmiĢ əmlakdan, əmək
haqqından, mədən və dəfinələrdən, kafir və ya zimminin müsəlmandan satın aldığı
torpaqdan, əsirlər də daxil olmaqla hərbi qənimətlərdən alınırdı. Dəyəri ailənin illik
xərcindən artıq olan əmlak satın alındıqda və ya mü xtəlif peĢə sahiblərinin (tacir,
sənətkar və s.) gəlirləri illik məxaricdən çox olanda xüms ödənilməli id i.
Zəkat - ildə bir dəfə alınırdı; bu vergi dənli bitkilər (düyü və lobyadan baĢqa),
giləmeyvələr, daĢ-qaĢ və ev heyvanları üzərinə qoyulurdu. Buğda və arpadan zəkat
məhsul yetiĢəndən sonra alınır, üzüm üçün isə qora dövründə müəyyənləĢdirilirdi.
Zəkat əl-fitr ildə bir dəfə, orucluq ayının baĢa çatması münasibətilə varlı
müsəlman ailəsinin yetkinlik yaĢına çatmıĢ hər bir üzvünə görə ödənilirdi. Fitrə
məhsul və ya pulla ödənilə bilərdi. Onun qədəri 3 kq buğdaya, arpaya və ya çəltiyə,
xurmaya, kiĢmiĢə, qarğıdalıya və baĢqa məhsullara bərabər idi.
UĢr - hər il əkinçilik, heyvandarlıq, balıqçılıq məhsullarından satıĢ üçün
nəzərdə tutulan və qiyməti 200 dirhəmdən artıq olan baĢqa məhsullardan natura ilə