Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

193 

 

baĢçılıq etdiyi bu ordu Bərdəni tutmaq məqsədi ilə Beyləqandan çıxıb, ço x keçmədən 

Yunana  yetiĢir.  Əmir  Asim  ibn  Yəzid  əl-Hilali  bundan  xəbər  tutub,  öz  adamlarını 

toplayır və qoĢununu Bərdə qapıları yanında, Tərtər çayı boyunca yerləĢdirir. Müsafir, 

Asim  ibn  Yəzidin  düĢərgəsinə  yetiĢir.  Qiyamçılar  "Allahu  əkbər"  deyərək,  Asimin 

ordusuna hücum çəkir və onu darmadağın edirlər. Bərdə əmiri Asim ibn Yəzidin özü 

və bir çox əsgərləri öldürülür. Asimin oğlu Zəfər qoĢunun qalıqları ilə çox pis halda 

özlərin i Bərdəyə çatdırırlar..."  

Asim öldürüldükdən sonra xəlifə Mərvan Dərbənd hakimi Ġshaq ibn Müslim əl-

Uqaylini  bütün  Ərminiyəyə  vali  təyin  edir.  Əl-Kufinin  məlumatına  görə,  o,  Ġshaqın 

qardaĢı  sərkərdə  Əbdül  Məlik  ibn  Müslim  əl-Uqaylini  isə  Müsafirin  baĢçılıq  etdiyi 

hərəkatı  yatırmaq  və  xəzinəyə  çatası  xəracı  toplamaq  məqsədilə  Bərdəyə  göndərir. 

Növbəti  döyüĢ  Bərdə  ilə  Yunan  arasında  baĢ  verir.  Əbdül  Məlik  özü  öldürülür. 

QardaĢının  yerini  tutan  Ġshaqla  üsyançılar  arasında  qanlı  döyüĢlər  isə,  qaynağın 

yazdığına görə, "Əbu Müslimin baĢ çılığı ilə Xorasanda qara bayraqlılar zühur edənədək 

davam etdi". 

Doğrudan  da  Əməvilərə  qarĢı  mübarizə  dalğası  artıq  bütün  vilayətləri 

bürümüĢdü.  Bu  çıxıĢların  ən  qüdrətlisi  747-ci  ildə  Mərv  vadisində  Əbu  Müslim 

Xorasaninin  baĢçılığı  ilə  oldu.  Üsyan  tezliklə  Qərbi  Ġrandan  Ġraq  ərazisinə  yayıldı. 

Dəclə çayının sağ qolu Böyük Zab çayı üzərində üsyançıların ordusu ilə II Mərvanın 

qoĢunu  arasında  baĢ  verən  döyüĢ  xəlifə  əsgərlərinin  məğlubiyyəti  ilə  nəticələndi.  II 

Mərvan bir dəstə yaxın adamları ilə ġama, sonra Fələstinə,  oradan  da  Misirə  qaçdı. 

Yen i ordu toplamaq cəhdləri boĢa çıxan Mərvan Məğribə keçmək istərkən öldürüldü. 

Beləliklə,  Əməvilər  sülaləsinin  90  illik  ö mrü  baĢa  çatdı.  Xilafətdə  hakimiyyət 

Məhəmməd  peyğəmbərin  əmisi  Abbasın  nəslinin  əlinə  keçdi.  Ədəbiyyatda 

paytaxtının  adı  ilə  Bağdad  Xilafəti  də  adlandırılan  Abbasilər  sülaləsinin  (750-1258) 

hakimiyyət dövrü baĢlandı. 

 

 

 

 

§ 3. AZƏRBAYCANDA ABBASĠLƏRƏ QARġI ĠLK 

ÇIXIġLAR 

 

Cənubi Qafqazın, o cü mlədən Azərbaycanın strateji və siyasi əhəmiyyətini 

yaxĢı  dərk  edən  ilk  Abbasi  xəlifəsi  Əbu-l-Abbas  (750-754)  hakimiyyəti  ələ  a lan 

kimi  qardaĢı,  gələcək  xəlifə  Əbu  Cəfəri  Azərbaycan,  Ərmin iyə  və  əl-Cəzirən in 

valisi  təyin  etdi.  Yeni  vali  bütün  Cənubi  Qafqazı  bürü müĢ  çıxıĢların  qarĢısını 

almaq,  xüsusilə bu  za man Azə rbaycanın  xeyli hissəsini öz hakimiyyətinə tabe edə 

bilmiĢ  Müsafir  ibn  Kəsirin  üsyanını  yatırtmaq  üçün  buraya  hakim  təyin  etdiyi 

Məhəmməd  ibn  Sulu  qiyamçıların  üzərinə  göndərdi.  IX  yüzil  ərəb  tarixçilərin in 

yazdıqlarına  görə,  "Müsafirin  və  onun  tərəfdarların ın  müqavimətinə  baxmayaraq, 

---

194 

 

yüzmin lik  Xilafət  qoĢununun  baĢında  duran  Məhəmməd  ibn  Sul,  nəhayət,  üsyanı 

yatıra  bilir.  Müsafir  öldürülür,  üsyançıların  son  sığınacağı  olan  Sisyan dakı  Kilab 

qalası  alınır.  Müsafirin  və  onun  silahdaĢlarının  kəsilmiĢ  baĢları  xəlifə  sarayına 

göndərilir". 

Lakin üsyanın yatırılması mövcud ağır vəziyyəti dü zəldə bilməd i. 

Yaln ız  milliyyətcə ərəb olan lara,  xüsusilə Ģimal ərəb tayfalarına üstünlük 

verən  və  onlara  arxalanan  Əməv ilərdən  fərqli  olaraq  hakimiyyətə  bilavasitə 

iranlıların  kö məyi  ilə  gələn  və  əsas  etibar  ilə  cənub  ərəb  tayfalarına  dayaqlanan  

Abbasilərin  Xila fət  ta xtına  çıxma ları  yerlərdəki  iğtiĢaĢı  daha  da  artırdı.  Ayrı-ay rı 

vilayətlərdə,  o  cü mlədən  Azərbaycanda  yerli  feodalların  separatçılıq  cəhdləri 

Əməvilərin  dayağı  olan  Ģimal  ərəb  tayfaları  ilə  Abbasilərin  arxası  və  təmsilçisi 

olan  cənub  ərəb  tayfaları  arasındakı  hərc -mərcliyə  qarıĢdı.  Bu  mübarizə  Ģimal 

ərəblərinin ço x olduğu Arranda özünü xüsusi büruzə verird i.  

Müsafirin  baĢçılığı  ilə,  ərəb  müəlliflərinin  həqarətlə  "suluk"  (səalik) 

"qaçaq-quldur,  səfil"  adlandırdıq ları  qiyamçıların  çıxıĢı  yatırıldıqdan  sonra  yeni 

ərəb  üsuli-idarəsi  keçmiĢ  sülalənin  təəssübkeĢlərin i  -  A zərbaycan  ərazisində 

məskunlaĢdıqları  uzun  illər  ərzində  az  qala  yerliləĢ miĢ  Ģimal  ərəb  tayfalarını 

sıxıĢdırmağa  baĢladılar.  Dövrün  mənbələri  illər  boyu  davam  edən  bu  mübarizə 

haqqında  yazırdı:  "[Abbasilər  hakimiyyət  baĢına  gəldikdən  sonra]  Varsan  

Əməvilərdən  alındı,  [Abbasi  xəlifəsi]  əl-Mənsurun  [754-775]  qızı  Ummu  Cəfər 

Zübeydəyə verildi. Marağanın əhalisi Mərvana sığınmalı oldu. Sonra Əməvilərin baĢqa 

mülkləri  ilə  birlikdə  [Abbasi  xəlifəsi]  Harun  ər-RəĢidin  qızlarından  birinə  verildi... 

Mərəndi...  əvvəlcə  Əbu-1-Bəis,  sonra  əl-Bəis,  ondan  sonra  isə  oğlu  Məhəmməd 

möhkəmləndirmiĢdi...  Urmiyanı...  əl-əzd  qəbiləsin in  məv lası  Sadaqa  ibn  Əli 

tutmuĢdu...  Təbrizdə  əvvəl  ər-Rəvvad  əl-Əzdi,  ondan  sonra  Vacnau  ibn  ər-Rəvvad 

məskən  salmıĢ,  buranı  abadlaĢdırmıĢ,  qala  divarları  ilə  möhkəmləndirmiĢ, 

həmqəbilələrin i burada yerləĢdirmiĢdi. Əl-Məyanic və Cilbaya həmdanilərin məskən 

saldıqları yerdi.  Bərzə nahiyəsini  əl-avdilər tutmuĢdu... Nerizdə... Murr ibn Əmr ət-

Tainin  uĢaqları  məskən  salmıĢ,  yaĢamıĢ  və  buranı  abad  etdirmiĢdi...  Səratda  kində 

qəbiləsindən olanlar məskən saldılar...". ÇağdaĢlarının məlumatını yekunlaĢdıran tarixçi 

əl-Yəqubi yazırdı:  "Yəməndən  olan  [cənub] qəbilələri  [Ģimallı]  nizarilətin  yerlərini 

tutdular". 

Lakin Azərbaycanın Ģimal hissəsində olan Bərdə, Qəbələ, Dərbənd və bir çox 

digər yerlərdə yeni sülalənin nümayəndələri düĢ mən kimi qarĢılandılar. Bu müqavimət 

vaxtilə Dərbənd və onun ətraflarında məskunlaĢmıĢ ġamdan, Mosuldan və b. yerlərdən 

gəlmiĢ Ģimal ərəb tayfaları tərəfindən xüsusilə güclü idi, Arranda uzun müddət davam 

edən bu üzücü müqavimət Abbasiləri həmin bölgədə apardıqları yerlibazlıq siyasətini 

dəyiĢdirməyə, bəzi yerlərdə Ģimal ərəb tayfalarının üstünlüyünə dözməyə məcbur etdi. 

Hətta Harun ər-RəĢidin (786-809) hakimiyyətə gəldiyi dövrdən baĢ layaraq bu və ya 

digər  ərəb  tayfasının  aid  olduğu  qrup  məsələsinə  (Ģimal  və  ya  cənub  qrupuna  aid 

olmasına)  artıq  əhəmiyyət  verilmədi.  Əl-Yəqubinin  məlu matına  görə  "[Harun]  ər-

---