Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

189 

 

alınan onda bir vergisi idi. 

ġirvanda (Bakıda) bunlardan baĢqa neft və duz  mənbələri  üzərinə də vergi 

qoyulmuĢdu.  Əl-Bəlazurinin  məlumatına  görə,  hələ  xəlifə  əl-Mənsurun  dövründə 

Azərbaycan hakimi  Yəzid  ibn  Üseyd öz  adamlarını  ġirvanda neft və  duz  çıxaranların 

yanına göndərmiĢ və onlardan vergi aldırmıĢdı; vergilərin sonrakı yığımını isə o,  xüsusi 

adamlara tapĢırmıĢdı. 

Ərəb mənbələri Azərbaycan, Arran və Xilafətin digər vilayətlərindən yığılan 

vergilərin məbləği haqqında yalnız IX əsrdən baĢlayaraq  mülahizə  yürütməyə  imkan 

verir.  Belə  ki, Xilafətin paytaxtında müxtəlif illərdə baĢ vermiĢ yanğınlar zamanı hər bir 

vilayət  üzrə  xəzinəyə  daxil  olan  gəlirlərin  hesabatları  yazılmıĢ  sənədlər  də  məhv 

olmuĢdu.  Qudamanın  məlumatına  görə  hicri  204  (819-820)-cü  il  " xəlifə  divanlarında 

hesabatların mövcud olduğu ilk il idi". 

Ġbn  Xəldunun  elmdə  məlu m  olan  və  əl-CəhĢiyərinin  təqdim  etdiyi siyahıya 

əsaslanan  vergi  siyahısına  görə,  IX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  (Cənubi)  vilayəti 

xəzinəyə  4  mln  dirhəm  verirdi;  o  dövrdə  Xilafətin  bütün  Qafqaz  torpaqlarını,  o 

cümlədən də  keçmiĢ Albaniyanı - Arranı özündə birləĢdirən ərəb Ərminiyə vilayəti isə 

vergini  təkcə pulla deyil,  həm  də natura  ilə  ödəyirdi:  on üç  min  dirhəm,  iyirmi  ədəd 

xalça  (məhfurə),  beĢ  yüz  səksən  ratl  parça  (rakm),  on  min  ratl  duzlanmıĢ  Ģahmahı 

balığı, on min ratl tirrix balığı, iki yüz qatır və otuz Ģahin quĢu. 

IX əsrin 20-ci illərində xə zinəyə daxil olan vergilər haqqında məlumat verən 

Qudamanın göstəricilərinə görə, Azərbaycanın xəracı ildə 4,5 mln dirhəmə, Ərminiyəninki 

isə 4 mln dirhəmə bərabər idi. 

Bu  göstərici  əl-Yəqubinin  aĢağıdakı  məlu matı  ilə  də  təsdiq  olunur: 

Azərbaycanın xəracı 4 mln dirhəmdir; bu rəqəm "bir il çox, o biri il isə az olur". 

Lakin  sonrakı  xəlifə  əl-Mütəsimin  hakimiyyəti  dövründə  (833-842) 

Azərbaycandan  alınan  xərac  Ġbn  Xordadbehin  məlumatına  görə,  iki  dəfə  azalmıĢ  və 

cəmi 2 mln dirhəm olmuĢdur; Ərminiyənin xəracı isə əvvəlki səviyyədə (4 mln dirhəm) 

qalmıĢdır. ġübhəsiz, ərəb Ərminiyə vilayətinin tərkibinə daxil olan Arranın payı da 2 

mln dirhəmdən çox olmamıĢdır. Xəracın məbləğinin belə azalması ilk növbədə Xilafətdəki 

üsyanlar və bəzi vilayətlərin ondan ayrılması ilə, eləcə də hakimlərin separatizm meylinin 

güclənməsi ilə izah olunur. 

Sonralar bu məbləğ bölgədəki vəziyyətdən asılı olaraq gah azalaraq, 908-909-

cu ildəki kimi  ildə 120  min dinara (yəni 1 mln 800  min dirhəmə), gah da artaraq 916-

917-ci ildəki kimi 220 min dinara (yəni 3 mln 300 min dirhə mə) bərabər olmuĢdu. 

Artıq IX əsrin sonu - X əsrin əvvəllərində Azərbaycan vilayətlərindən gələn 

vergilər  ö lkənin  hakimləri  olan  Sacilərin,  sonralar  isə  Salarilərin  və  baĢqalarının 

xəzinələrinə gedirdi. 

 

 

 

 

---

190 

 

IX FƏSĠL 

 

XĠLAFƏTDƏ ƏMƏVĠLƏRƏ VƏ ABBASĠLƏRƏ 

QARġI DĠNĠ-SĠYASĠ HƏRƏKAT. AZƏRBAYCANDA 

XÜRRƏMĠLƏR - BABƏKĠLƏR HƏRƏKATI 

 

§ 1. XĠLAFƏTDƏ ƏMƏVĠLƏRƏ QARġI DĠNĠ-SĠYASĠ 

HƏRƏKATIN GÜCLƏNMƏSĠ 

 

632-ci ildə gələcək varisləri haqqında heç bir vəsiyyət qoymayan Məhəmməd 

peyğəmbər vəfat etdi. Bu qəfil hadisə müsəlman icmasının dini və dünyəvi rəhbərliyinə 

kimin  haqqı  çatması  sualı  ətrafında  qızğın  mübahisələrin  yaranmasına  səbəb  oldu. 

Hakimiyyət  uğrunda  gedən  açıq  mübarizə  mü xtəlif  dini-siyasi  görüĢlərin 

formalaĢmasına gətirib çıxartdı. VII əsrin ikinci yarısında Əli tərəfdarları siyasi qrupu - 

"Ģiə"nin  təĢəkkül  tapması,  sonralar  islamda  xüsusi  dini-siyasi  hərəkatın  -  Ģiəliyin 

yaranması  üçün  təkan  oldu.  Xəlifə  Os manın  dövründə  ilk  müsəlmanların  köhnə 

düĢmənləri  olan  Məkkə  əyanlarına  Məhəmmədin  tərəfdarlarına  (ənsarlara)  nisbətən 

geniĢ  imkanlar  açılması  ələvilərin  nüfuzunu  daha  da  artırdı.  Əvvəlki  imtiyazlarından 

məhrum olmuĢ ənsarlarla yanaĢı, ictimai vəziyyətləri ağırlaĢmıĢ iranlı məvalilər, habelə 

Osmanın  mənsub  olduğu  Əməvilər  nəsli  ilə  köhnə  ədavətləri  olan  ərəb  tayfaları  da 

ələvilərə  qoĢuldular.  Lakin  müsəlman  icmasının  heç  də  bütün  üzvləri  Əlinin 

hakimiyyəti,  eləcə  də  onun  daxili  siyasəti  ilə  razılaĢmırdılar.  Bu  müqavimət  Osman 

öldürüldükdən sonra xəlifə seçilmiĢ Əlinin hakimiyyətinə qarĢı silahlı mübarizə Ģəklini 

aldı.  Hərəkatın  baĢında  Məhəmməd  peyğəmbərin  arvadı  AiĢənin  də  qoĢulduğu 

varlanmıĢ  ənsarlardan  Talha  və  əz-Zubayrın  dəstəsi  dururdu.  656-cı  ildə  Bəsrə 

yaxınlığında baĢ verən, tarixə "dəvə" vuruĢması adı ilə (bu ad vuruĢmada iĢtirak edən 

AiĢənin dəvə üzərində qoyulmuĢ kəcavədə oturması ilə əlaqədar verilmiĢdir) daxil olan 

qanlı döyüĢdə bu dəstə darmadağın edildi, baĢçılar (AiĢədən baĢqa) öldürüldülər. 

Əliyə qarĢı mübarizə aparan ikinci cəbhə - Əməvilərdən olan Suriya hakimi 

Əbu Sufyan oğlu Müaviyənin tərəfdarları daha  böyük fəallıq göstərirdilər. Mübarizə 

edən tərəflər  arasında  657-ci  ildə  Siffin  yanında baĢ  verən qanlı  döyüĢün  nəticəsi  Əli 

tərəfdarları  arasında  təfriqənin,  müsəlman  dünyasında  bir  qədər  sonra  baĢ  verəcək 

taleyüklü hadisələrin  baĢlanğıcı  oldu.  Əli  tərəfdarlarının nisbi  üstünlüyü  ilə  keçən  bu 

vuruĢmada  qədim  ərəb  adəti  üzrə  "kimin  haqq,  kimin  nahaq"  olmasını 

müəyyənləĢdirəcək  münsiflər  məhkəməsinin  olmasına  razılıq  verən  Əlinin  hərəkətinə 

qarĢı  onun  12 nıin döyüĢçüsü hərbi  düĢərgəni  tərk  edib getmiĢ  və  beləliklə,  " xarici-

lər" (" xaric" - çıxıb gedən) hərəkatının əsası qoyulmuĢdu. 

Əli  öldürüldükdən  (661)  sonra  Əməvilərin  hakimiyyət  baĢına  gəlməsi  əsas 

dini-siyasi Ģüarı  -  hakimiyyətin peyğəmbər  xanədanına  (peyğəmbərin qızı  Fatimənin 

və  Əlinin  övladlarına)  qaytarılmasmı  daha  kəskin  Ģəkildə  qoydu.  Ta  qədimdən 

---