Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

201 

 

Ziya  Bünyadov bu sözü qədim  fars dilindəki " xu r,  xvar"  - "od, günəĢ" anlayıĢı ilə 

əlaqələndirir.  Onu  da  deməliyik  ki,  Sasani  Ģahların ın  qızıl,  gü müĢ  və  b.  qiymətli 

metal  və  daĢlarla  bəzən miĢ  taxt-taclarından  "yayılan"  "mistik,  anlaĢılmaz  qüvvə" 

də  "xvarna"  (ərəb  dilində  müqabili  "bərəkə"dir)  adlanırd ı.  Qəd im  hind-iranlıların 

tapındıqları,  əvvəllər  müahidə, sonralar  isə  haqqın  tərəfində döyüĢən  müharibə allahı 

Mitranın  ətrafında  qruplaĢan  "mücərrəd"  allahlardan  biri  sayılan  Xvarna  (Xvarena) 

"hökmdarlara,  qəhrəmanlara,  peyğəmbərlərə  xas  olan,  haqq  danılanda  əldən  çıxan 

keyfiyyəti  -  ilahi  neməti  və  Ģöhrəti  təcəssüm  edirdi".  "Avesta"dakı  məlu mata  görə, 

ZərdüĢt özündən sonra mömin bir Ģəxsin ("SaoĢyant‖ - hərfən "xeyir, yaxĢılıq gətirəcək 

adam")  gələcəyini,  onun  insanları  Ģər  qüvvələrə  qarĢı  son  döyüĢə  aparacağını  təlim 

edirdi.  Həmin  Ģəxsi  ilahi  nemət  -xvarena  müĢayiət  edəcəkdi.  Sasanilərin  dövründə 

"Ġranın  dövlət  Ģöhrəti,  hökmdar  Ģöhrəti  və  qüdrəti"  mənasını  alan  "xvarena"  Ġran 

xalqları  üçün  rəmzə,  özünəməxsus  əlamətə  çevrilmiĢ,  "ĢahənĢah  hakimiyyətinin 

sabitliyinin simvolu" olmuĢdu. Maraqlıdır ki, bu termin " xürrə" Ģəklində sonrakı fəlsəfi 

ədəbiyyatda  "Avesta"dan  götürülmüĢ  "mənəvi  iĢıq"  mənasında  baĢa  düĢülmüĢdür. 

ĠĢraqilik  fəlsəfəsi  nümayəndələrindən  biri  yazır:  "ZərdüĢtün  dediyi  kimi,  xürrə 

Allahtaalanın mahiyyətindən çıxmıĢ iĢıqdır". 

Xürrəmiliyin ümu mi məzmununa və "Avesta"dakı xihrə (xüaranah) termininə 

istinadən  demək  olar  ki,  Babək  hərəkatının  ideologiyası  ilə  "xünə" anlayıĢı  arasında 

bir  bağlılıq  vardır:  xürrəyə-kölgə  (qaranlıq)  ilə  müĢayiət  olunan  ilk  mücərrəd  iĢığa 

tapınma  dualist  dünya  görüĢündən  irəli  gəlir.  Sonralar  meydana  çıxmıĢ  iĢraqilik 

fəlsəfəsindən  fərqli  olaraq  xürrəmilikdə  iĢıqla  qaranlıq  arasında  mövcud  ziddiyyət 

xeyirlə  Ģərin  mübarizəsində özünü  göstərir.  Onların  sosial  təlimi  iĢığın  qüdrəti  ilə 

yerdə ədalətli cəmiyyət yaratmağın mümkünlüyünə əsaslanırdı. 

Həm  məzdəki,  həm  də  xürrəmi  hərəkatları  hakim  siniflərin  və  Xilafətin 

əleyhinə  yönəldilmiĢdi.  Xürrəmilərin  icması,  görünür,  daxildəki  qayda-qanun 

məsələlərini  həll  edən  imamlar,  eləcə  də  icmadan  icmaya  gedərək  təbliğat  aparan, 

icma üzvlərinə təlimin baĢlıca  müddəaların ı öyrədən təbliğatçı -  mələklər tərəfindən 

idarə olunurdu.  Xürrəmilər  hülul  (Tanrının  insanda  həll  olması,  təcəssüm  etməsi)  və 

tənasüx  (ruhun  ölməyib  bir  bədəndən  baĢqasına  keçməsi)  təlimlərindən  çıxıĢ 

edirdilər. 

Xürrəmilərin  sosial  bərabərlik  ideyasını  irəli  sürmələri,  torpaq  və  əmlak 

üzərində  xüsusi  mülkiyyəti  qeyd  etmələri  orta  əsrlər  mühitində  mühüm  ictimai 

hadisə idi. 

 

 

 

 

 

 

 

---

202 

 

§ 5. XÜRRƏMĠLƏRĠN ĠLK ÇIXIġLARl 

 

755-c i  ildə  baĢ  verən  və  sözsüz  ki,  xürrə mdin ilərin  də  iĢtira k  etdikləri 

Sunbad  üsyanı  nəzərə  alın mazsa,  mənbələrdə  "əl-mü xəmmirə"  -  "qırmızı 

geyinmiĢlər"  adı  ilə  məĢhur  olan  xürrəmilərin  ilk  məlu m  çıxıĢ ı  162/778 -ci  ilə  aid 

edilir. 

Üsyanın  baĢında "Əbd  əl-Qəhhar  adlı  birisinin"  durduğu haqqında  xəbər 

verən  ət-Təbəridən  fərqli  olaraq  Nizamü lmülk  üsyan  baĢçısının  Əbu  M üslimin 

oğlu  Əbu  əl-Qərra  olduğunu,  üsyançıların  "[Ə]Bu  Müslim  sağdır.  Məmləkəti 

tutaq!" Ģüarı ilə çıxıĢ etdiklərin i dəqiqləĢ dirir. Onu da qeyd edək ki, Nizamü lmü lk 

üsyançıları  "qırmızı  geyin miĢlər"  əvəzinə,  " xürrəmd inilərlə  b irləĢmiĢ"  "qırmızı 

bayraq (sorxələm) batinilər" adlandırır. Müvəffəqiyyətsizliyə uğrayan bu üsyandan 

keçən  az  qala  iy irmi  illik  nisbi  sükutdan  sonra  mənbələr  "qırmızı  geyin miĢlər" in 

180/796-797-ci  ildə  baĢ verən  yeni  çıxıĢı  haqqında  xəbər  verir.  Ət-Təbəriyə  görə, 

həmin  il  Curcanda  "zındıq"  Əmr  ibn  Məhəmməd  əl-Əmrakinin  baĢçılığ ı  ilə  baĢ 

vermiĢ üsyan da müvəffəqiyyətsizliklə nəticələn miĢ,  xəlifə  Harun ər -RəĢid in əmri 

ilə  üsyan  baĢçısı  öldürülmüĢdü.  181/797-798-ci  il  hadisələrindən  bəhs  edən  ət-

Təbəri həmin il "qırmızı geyin miĢlər"in Curcanı tutmaları haqqında məlu mat verir.  

Xürrəmilərin  yeni  çıxıĢın ı  ət-Təbəri  192/808-809-cu  ilə  aid  edir. 

Nizamü lmü lk üsyanın "Harun ər-RəĢidin Xorasanda olduğu vaxta" təsadüf etdiyini 

qeyd  edir.  Bu  dəfə  Ġsfahan,  Rey,  Həmədan  və  b.  yerləri  əhatə  edən  üsyan,  ət -

Təbərinin  məlu matına  görə,  Azərbaycanda  baĢlanmıĢ,  hər  yerdən  gələn  yüz 

mindən  artıq  adam  üsyana  qoĢulmuĢdu.  Lakin  Abbasi  üsuli-idarəsinə  qarĢı 

yönəldilmiĢ  bu  çıxıĢ  da  uğursuzluqla  nəticələn miĢ,  "saysız  adam  öldürülmüĢ", 

çoxlu  əsir  tutularaq,  Harunun  Karmisindəki  qərargahına  gətirilmiĢ,  onların  bir 

hissəsi məhv edilmiĢ, qalanları isə Bağdad bazarında satılmıĢdılar.  

Bu  hadisədən  sonra  xürrəmilərin  Xilafətə  qarĢı  çıxıĢları  ara  verd i. 

Mənbələrdən məlu m o lur ki, xü rrəmilərin rəhbərləri o lan Cav idan və Əbu Ġmran bu 

zaman  ədavətə  baĢlamıĢ,  aralarındakı  münasibətləri  aydınlaĢdırmaq la  məĢğul 

olmuĢdular. BaĢçılar arasında günü-gündən artan bu çəkiĢmə onları, habelə onların 

ardıcıllarını  Xilafətə  qarĢı  mübarizədən  yayındırırdı.  816-cı  ilə  qədər  xürrəmilər 

mərkəzi  hakimiyyəti  yalnız  adda-budda  çıxıĢlarla  narahat  edirdilər.  816-cı  ildə 

Cavidan  və  Əbu  Ġmran  açıq  döyüĢdə  bir-birin i  ö ldürdülər:  Əbu  Ġmran  döyüĢ 

meydanında,  Cav idan  isə  aldığı  ağır  yaradan  üç  gün sonra  həlak  oldu.  Cav idanın 

ölümündən  sonra  xürrəmilərə  rəhbərlik  etməyə  baĢlayan  Babək  hərəkatın 

məcrasını tamamilə Xilafətə qarĢı yönəltdi. Cavidanın, Miməz rustaqının Bilalabad 

kəndindən  gətirdiyi  Babək,  sağlığında  onun  ən  yaxın  silahdaĢı  idi.  Mənbələrdən 

aydın  olur  ki,  Babəkin  xürrəmilərin  baĢçısına  çevrilməsində  Cavidanın  həyat 

yoldaĢı  az  rol  oynamamıĢdı.  Ərinin  ölü mündən  sonra  o,  Cavidanın  bütün 

tərəfdarlarına  bildirmiĢdi  ki,  xü rrəmilərə  rəhbərliyi  Cavidan  özü  Babəkə  vəsiyyət 

edərək demiĢdi: "Mən bu gecə öləcəyəm. Mənim ruhum bədənimdən ayrılıb Babə-

---