Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

226 

 

sxolastlardan  fərq li  o laraq  elmi  dünyagörüĢünə  malik  idilər.  "Saflıq  qardaĢların ın 

traktatları"  orta  əsrlərdə  təəssübkeĢ  islam  ideoloqları  tərəfindən  yandırılmıĢ 

kitablardan idi. Bununla belə, bütün müsəlman ö lkələrində geniĢ yayıla b ilmiĢdir.  

Xilafətə  tabe  digər  ölkələ rdəki  kimi,  VII-X  əsrlərdə  ideologiya 

Azərbaycanda da ümumislam  mədəniyyəti ilə bağlı  inkiĢaf etmiĢdir. Hüquqi, d ini, 

dini-fəlsəfi  və  fə lsəfi  məsələ lər  bütün  isla m  a lə mi  üçün,  de mək  o lar  ki,  eyni 

olduğundan Azərbaycanın ideoloji həyatı baĢqa yerlərdəkindən  məzmunca o qədər 

də  fərqlənmirdi.  Bununla  belə,  yerli  adət-ənənələr,  əski  düĢüncələr,  xalq ın 

xarakterindən  irəli  gələn  xüsusiyyətlər  ədəbiyyat,  incəsənət,  elm  və  mədəniyyət 

sahələrində  öz  təsirini  göstərməyə  bilməzdi.  Xürrəmilikdə  iĢığa  vurğunluq, 

Ģuubilikdə el-obasının üstünlüyü ilə fəxr etmə, azadfikirlilik  mey illəri Azərbaycan 

gerçəkliyi  üçün  səciyyəvi  idi.  O  dövrdə  Azərbaycanda,  ümumiyyətlə  müsəlman 

ġərqində  dini  və  dini-fəlsəfi  təlimlər  (s xolastika  və  mistika)  ilə  yanaĢı  elmi  fəlsə-

fənin (ġərq peripatetizminin, "Saflıq qardaĢlarının" fəlsəfəsi) olması bəĢər fəlsəfəsi 

tarixi  üçün  böyük  nailiyyət  sayılmalıdır.  Çünki  elmi  fəlsəfə  xristian  aləmində 

mövcud  deyild i,  orada  " kilsə  ehkamı  hər  cür  təfəkkürün  çıxıĢ  mo menti  və  əsası 

idi". 

VII-X  əsrlə rdə  Azərbaycanda  yaranmıĢ  ideolo ji  tə limlə rdən  ço xu  öz 

inkiĢafını davam etdirərək sonrakı dövrlərin ideologiyasının əsası olmuĢdur. 

 

 

 

 

§ 3. ƏDƏBĠYYAT 

 

Ərəb  iĢğalı  nəticəsində  Xilafət  tərkibinə  qatılmıĢ  bütün ölkələrdə  olduğu 

kimi,  VIII  yüzilin  əvvəllərindən  Azərbaycanda  da  rəsmi  dövlət  dilinin  ərəb  dili 

olması,  bu  dilin  tabe  edilmiĢ  xalq ların  ünsiyyət  vasitəsinə  çevrilməsi,  onun  çox 

keçmədən  ədəbi-elmi  yaradıcılıqda  da  hakim  dil  o lmasına  gətirib  çıxartd ı.  Lakin 

əhalisinin  ço x  böyük  faizi  türkdilli  olan  Azərbaycan  ərazisində  ictimai-siyasi  və 

əxlaq i  fikirlərlə  zəngin  folklor  da  mövcud  idi.  Məzmun  və  deyim  etibarilə 

müsəlmançılıqdan  əvvələ  aid  atalar  sözləri,  zərbi-məsəllər  və  baĢqa  ədəbi 

nümunələr sırasında el ozan ı Dədə Qorqudun dili  ilə söylənilən dastanlar daha çox 

Ģöhrət  qazanmıĢdı.  Tədqiqatçıların  "Azərbaycan  Ģifahi  və  yazılı  ədəbiyyatının 

babası" adlandırdığı bu oğuz dastanı Ģifahi Ģəkildə  VI -VIIl əsrlərdə formalaĢ mağa 

baĢlamıĢ, VII-IX əsrlərdə tam təĢəkkül tap mıĢdır. 

Maraqlı  burasıdır  ki,  tarixçi  Əbu  Bəkr  Aybək  əd-Davadari  (XIV  əsr)  öz 

xronikasında  VI  əsrdə  Sasani  hökmdarı  ƏnuĢirəvanın  vəziri  Bu zurq-Mehruya 

məxsus  türkcədən  farscaya  çevrilmiĢ,  "Oğuznamə"  kimi  tanınan  "Ulu xan  Ata 

Bitikçi  dastanı"nın  xəlifə  Harun  ər-RəĢidin  dövründə  ərəb  dilinə  tərcü mə 

edildiy ini,  ö zünün  də  bu  tərcümədən  istifadə  etdiyini  bildirmiĢdir.  "Kitabi-Dədə 

---

227 

 

[m]  Qorqud"un  bəzi  boylarını  (fəsillərin i)  əhatə  edən  bu  əsərin,  məlu matdan 

göründüyü  kimi,  VIII  əsrin  sonu,  IX  əsrin  əvvəllərində  ərəb  dilinə  tərcümə 

edilməsi,  artıq  həmin  dövrdə  "Oğuznamə"nin  bizə  gəlib  çatmayan  yazılı 

nüsxələrinin  o lduğunu,  yerli  Ģifahi  xalq  yaradıcılığın ın  artıq  yüksək  bədii 

mərhələyə çatdığını sübut edir. Əsrlərdən əsrlərə keçd ikcə dəyiĢikliyə uğrayan, dil 

cəhətdən  əvvəlki  "Oğuznamə"lərdən  fərqlənən  "Kitabi-Dədə  Qorqud"  "böyük  bir 

ədəbi  abidə  olmaq la  bərabər,  həm  də  mədəni  tarixi  biryadigardır".  Əsərin 

müqəddiməsində  deyilir:  "Rəsul  əleyhissəlam  zaman ına  yaxın  Bayat  boyından 

Qorqut  ata  diyərlər,  bir  ər  qopdı.  Oğu zın,  o l  kiĢi  təmam  b ilicisiydi,  nə  diyərsə, 

olurdı. Qaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təala an ın könlinə ilham edərdi". 

Alimlərin  (V.V.Bartold,  A.Y.Yakubovski,  V.M.Jirmunski  və  b.)  ümumi 

rəyinə  görə  əsasən  Azərbaycan  ərazisində  baĢ verən  hadisələrin  təsvir  edildiyi  bu 

dastanlarda  oğuzların  islamiyyətə  qədərki  maddi  və  mənəvi  həyatını  əks  etdirən 

ünsürlər, adət-ənənələr, əxlaq-etika, ədəb-ərkan normaları və s. ö z əksini tap mıĢdır. 

Burada  təbiətə,  cəmiyyətə  və  ağla-zəkaya  dair  baxıĢlarda  rasional  fikirlər  irəli 

sürülür,  xeyirlə Ģərin  mübarizəsində nikb in əhval-ruhiyyəyə üstünlük verilir, iĢıq lı 

gələcəyə möhkəm inam aĢılanırd ı. 

Bütün  türk  ədəbi-bədii  fikrin in  ən  qədim  və  zəngin  qaynaqlarından  biri 

olan "Kitabi-Dədə Qorqud" tarixi mənbə kimi də dəyərə ma likdir.  

Ərəb  dilin in  həm  rəs mi,  həm  də  elmi-ədəbi  dilə  çevrilməsi  nəticəsində 

yerli  əhali  içərisindən  bu  dildə  yazan  və  ərəb  ədəbiyyatı  ənənələrini  kamilliklə 

mən imsəyən Ģair  və  yazıçılar  çıxd ılar.  Ġlk  əvvəllər  onlar  -  məvla  (cəmdə:  məvali) 

adlanan, islamı qəbul edib, hər hansı ərəb qəbiləsinin, nəslinin və ya adlı-sanlı b ir 

ərəbin  himayəsini  əldə  edən  sabiq  qullar  id i.  Sonralar  mənĢəcə  ərəb  olmayan,  hər 

hansı ərəb qəbiləsinin və ya yüksək mövqeli Ģəxsin h imayəsini qəbul etmək istəyən 

azad  adamlar  da  məvali  olurdular.  Onlardan  çoxu  VIII  əsrin  I  yarısında  Ġran 

xalq ları  arasında  meydana  çıxan  vətənpərvər  "Ģuubiyyə"  ("Ģuub"  -  "xalqlar") 

cərəyanının tərəfdarı idilər. 

Ədəbiyyatda "Ģuubilik"  -  " xalqçılıq"  meyilləri  özünü  islamaqədərki  yerli 

mədəni  ənənələri  ərəb  mədəniyyəti  dairəsinə  daxil  etmək  yolu  ilə  qoruyub 

saxlamaq  cəhdində  göstərirdi.  Bu  Ģair  və  ədiblərin  yaratdığı  ərəbdilli  ədəbiyyat, 

Ģübhəsiz,  ərəb  ədəbiyyatının  da  bir  parçasıdır.  Bunsuz  VIII  -  IX  əsrlər  ərəb 

ədəbiyyatını,  xüsusilə  onun  Abbasilərin  IX  əsrin  ilk  rübünün  sonunadək  olan 

dövrünü  əhatə  edən  və  ədəbiyyatda  "əl-hərəkət  ət-təcdidiyyə"  -" YeniləĢdirmə 

hərəkatı"  adlandırılan  dövrünü  təsəvvür  etmək  mü mkün  deyil.  Bununla  yanaĢı, 

əsasən  iranlılar  (o  cü mlədən  azərbaycanlılar)  tərəfindən  yaradılmıĢ  ərəbdilli 

"Ģuubi"  ədəbiyyatı  müəyyən  dərəcədə  islamaqədərki  yerli  bədii  ənənələri,  bu 

xalq ların  Xilafətə    qarĢı  yönəldilmiĢ    "Ģuubi"    meyillərinin    əks    etdirdiyi,  

vətənpərvərlik  ruhu  ilə  aĢılandığ ı  üçün  ona  Ġran,  eləcə  də  Azərbaycan  ədəbi 

prosesinin tərkib hissəsi kimi baxmaq olar. 

Bu cərəyan ərəblərin assimilyasiya siyasətinə, onların Xilafətdə aparıcılıq 

---