232
quruluĢu, həm də xarici memarlıq görkəmi baxımından yerli xüsusiyyətlərə malik
məscid tipi təĢəkkül tapdı. Hazırda ġamaxıda mövcud olan Cümə məscidi, Ağsudakı və
Sündü kəndindəki məscidlər VII-X əsrlərdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiĢ
müsəlman sitayiĢ tikililərinin planı haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Həmin
məscidlər ərəb hökmranlığı dövründəki planlarını saxlamıĢ məscidlərin yerində
tikilmiĢdir. ġamaxıdakı Cümə məscidinin xüsusiyyəti plan baxımından kvadrat formalı
üç zala bölünməsi, hər zalın ayrıca mehraba malik olması idi. Ola bilər ki, məscidin üç
hissəli qurulması əsas, mərkəzi zalında əyanların, yan zallarında isə sadə müsəlmanların
ibadəti ilə bağlı olmuĢdur. ġamaxı məscidinin hər bir zalı ayrıca günbəzlə örtülmüĢdü.
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində bu məscidin ərazisinə baĢlıca giriĢin qalıqları aĢkara
çıxarılmıĢdır. ġamaxıdakı Cümə məscidi və Ağsudakı məscid VIII əsrin tikililəridir.
ġamaxı məscidi 743 -cü ildə inĢa edilmiĢdir. Hər iki məscid memarlıq abidələrin in
ġirvan qrupuna aiddir.
Azərbaycan memarlığında günbəzli tikililər hələ VIII əsrə qədərki dövrdə
kifayət qədər geniĢ yayılmıĢdı. Buna görə də təbiidir ki, burada tikilmiĢ erkən
məscidlərdə günbəzli konstruksiyalardan istifadə olunurdu. Bununla əlaqədar olaraq
ġamaxı bölgəsinin Sündü kəndində 920-ci ildə tikilmiĢ (sonralar isə dəfələrlə yenidən
qurulmuĢ) mərkəzi günbəzli məscid böyük maraq doğurur. Plan baxımından düzbucaqlı
olan bu məscid günbəzlə örtülmüĢdür və dörd sütuna istinadlanır.
Narrativ əsərlərdə Beyləqan, Bərdə, Dərbənd, Ərdəbil, Mərənd, Marağa,
Urmiya, ġirvan, ġamaxı, ġəmkir, ġabran, Gəncə, Qəbələ, Naxçıvan, Təbriz
Ģəhərlərində VII-X əsrlərdə mövcud olmuĢ baĢqa tikililər haqqında da məlumat
verilir. Mərənddə və Urmiyada əzəmətli saraylar ucaldılmıĢdı.
Bərdənin, Ərdəbilin, Qəbələnin, Gəncənin və baĢqa Ģəhərlərin orta əsr
mənbələrində təsviri təsdiq edir ki, həmin mərkəzlər erkən feodal Ģəhərinin
formalaĢmasının ü mu mi tipolo ji prosesini keçmiĢlər. Meydanların forması və ən
mühüm Ģəhər tikililərinin yerləĢməsi haqqında yazılı mənbələrdə təsadüf olunan
məlumatlar onu da təsdiq edir ki, geniĢ Ģəkil almıĢ sistemsiz tikinti iĢləri ilə yanaĢı bu
dövrün Azərbaycan Ģəhərlərində əsasən sarayların və ictimai binaların cəmləĢdiyi
rayonlara da təsadüf edilirdi. Əl-Müqəddəsi Ərdəbildəki meydanın xaçvari forması,
Qəbələ came məscidinin Ģəhərdəki təpələrdən birinin üzərində yerləĢməsi haqqında
məlu mat verir. Bərdəni təsvir edən əl-Ġstəxri yazır ki, hakimin sarayı came
məscidinin yanında, bazarlar isə Ģəhər kənarında yerləĢirdi. Alban tarixçisi Moisey
Kalankatlı Bərdədəki xristian kilsəsi binasının yerləĢmə xüsusiyyətlərini göstərmiĢdir.
Arxeoloji qazıntılarla təsdiq edilən yazılı mənbələr bu zamanın Azərbaycan
Ģəhərlərinin əksəriyyətində örtülü su kəmərləri və kəhrizlərin in saxsı borulardan
quraĢdırılmıĢ mükəmməl Ģəbəkəsinin fəaliyyət göstərdiyini sübut edir. Bundan baĢqa,
ölkə Ģəhərlərinin çoxu üçün iri və xırda açıq kanallar, arxlar sisteminin mövcudluğu
səciyyəvi idi.
Hələ antik müəlliflərin əsərlərində xatırlanan Qəbələ Ģəhəri Ģərqdən
Covurluçayla, qərbdən isə Qaraçayla əhatələnmiĢ geniĢ yüksəklikdə yerləĢird i. 20
233
metrlik dərin liy i olan süni xəndək Qəbələ Ģəhərinin ərazisin i iki hissəyə (Səlbir və
Gavur qalası) ayırır. Düzgün olmayan beĢbucaq formalı Səlbir cənub səmti istisna
olunmaqla hər tərəfdən güclü qala divarları və qüllələri ilə müdafiə olunmuĢdur. ġimal
divarında vaxtilə cinahlardan qüllələrlə mühafizə olunmuĢ qala qapısının izləri aĢkar
edilmiĢdir. Təxminən 400 metrlik hissəsi indiyədək qalmıĢ yol bu qapıya doğru uzan-
mıĢdı. Yol-inĢaat iĢlərinin səliqə ilə yerinə yetirilməsi diqqəti cəlb edir. Dö rd metrlik
eni olan yol xüsusi məqsədlə hazırlan mıĢ torpaq tökü mü üzərindədir.
Səlbirin cənub-qərb hissəsində 14 metr ucalığ ında indiyədək qalmıĢ qüllə
diqqəti cəlb edir. Bu qüllə p lan baxımından düzbucaqlı formaya malikdir, əhəng
məh lulu ilə çaydaĢından tikilmiĢ və yonulmuĢ əhəngdaĢı ilə ü zlən miĢdir.
Təbii cəhətdən Ģəhərin nisbətən az mühafizə o lunmuĢ hissəsi -Gavur
qalası daha güclü və inkiĢaf etmiĢ istehkam sistemi ilə əhatələnmiĢdir. Qala
divarların ın və qüllələrinin yaxĢı mühafizə olun muĢ böyük fraq mentləri (qalıq ları)
hərbi-inĢaat sənətinin yüksək səviyyəsini təsdiqləyir. ġəhərin müdafiə divarların ın
bu sahəsində plan baxımından yarımdairəvi olan qüllələrə daha ço x təsadüf edilir.
Bu qüllələr arasındakı məsafə bir qayda olaraq 20-25 metrdən ço x deyild ir. ġəhər
qapısını müdafiə edən qüllələr arasındakı məsafə isə 20,5 metrə bərabərdir. Bu
sahədə divarın qalınlığı ad i 3 metr əvəzinə 4 metrədək artırılmıĢ dır. Əla biĢirilmiĢ
kvadrat kərp iclərdən ucaldılmıĢ divar yaxĢ ıca yonulmuĢ daĢlardan hörülmüĢ,
kərpic və inĢaat qırıntıları ilə möhkəmləndirilmiĢ özüllərə istinadlanmıĢdır.
Qəbələnin istehkam qurğuları ü mu mi ö lçüləri və qüdrəti ilə nəhəng Dərbənd,
Gilgilçay qurğularını, erkən orta çağlar Azərbaycanının baĢqa istehkamlarını
xatırladır.
ġəhər, əhalini saf bulaq suyu ilə təchiz edən, saxsı boru lardan hazırlan mıĢ,
Ģaxələn miĢ su kəməri Ģəbəkəsinə malik idi. ġəhər təpələrinin ətəklərində xey li
miqdarda kirəmitə, əla biĢirilmiĢ və mü xtəlif ö lçülərə malik olan (18x18x4,5
santimetrdən 30x30x7 santimetrədək) kvadrat kərp iclərə, üst səthi yüksək
keyfiyyətli mina ilə örtülmüĢ üzlük kə rpic lərə təs adüf olunur. Tikili qalıqların ın
tədqiqi binaların sıx və nizamsız tikild iyini təsdiq edir.
Erkən orta çağlar Azərbaycanının iri Ģəhərlərindən biri olmuĢ qədim
Gəncə Ģəhərgahı müasir Gəncənin Ģimal-Ģərqindədir. Gəncəçayın sahillərində
yerləĢən Ģəhərin sol sahil hissəsi qala divarları və xəndəklə əhatələnmiĢdi. Bu
müdafiə sistemi plan baxımından düzgün olmayan formaya malik ço xbucaqlı idi.
ġəhərin solsahil hissəsinə üç böyük çoxaĢırımlı körpülərlə b irləĢmiĢ sağsahil
hissəsində müdafiə divarlarının üç sırasının izi görünür. Bunlar Ģəhərin ardıcıl
surətdə inkiĢaf etdiyini isbat edir. Görünür, Ģəhərin daxili hissəsi içqala (istehkam)
olmuĢdur.
Tarixi-ədəbi təsvirlər orta çağlar Bərdəsini plan baxımından kvadrat formalı
iri Ģəhər kimi səciyyələndirir. ġəhərin ətrafı ucu-bucağı görünməyən bağlarla
əhatələnmiĢdi. Bərdədəki tikililər arasında qaynar ticarət fəaliyyəti ilə fərqlənən
çoxsaylı örtülü bazarlar, karvansaralar, hamamlar, məscidlər, yaĢıllığa qərq olmuĢ