Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
236
gözəl qamətli rotonda məbədin çadırlı damında yerləĢmiĢdir. Rotonda sitayiĢ təyinatlı bu binanın ciddi, lakin ifadəli həcmini daha da canlandırır. Məbədin daxili divarları yonulmuĢ iri, qara daĢlarla ü zlən miĢdir. Həmin daĢlar hörgü yerinə geniĢ məh lul tikiĢləri ilə hörülmüĢdür. Bu onunla izah olunur ki, keçmiĢdə məbədin divarları malalan mıĢ, həmin mala ü zərində isə süjet baxımından tematik, polixro m (ço xrəngli) rəsmlər çəkilmiĢdi. ġimal d ivarında indiyədək qismən qalmıĢ freska rəsmli malanın fraqmentləri bunu təsdiqləyir. Dayaq sütunları - pilonlar və onların üzərindəki tağların arxivoltları yaxĢı yonulmuĢ iri daĢ bloklarla üzlənmiĢdir. Zalın interyerinin yuxarı hissələrində daĢ üzərində dekorativ oyma tətbiq edilmiĢdir. Bu, bazilikal tikilinin iĢıqlandırılma xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq onun qavranılması ilə ĢərtlənmiĢdir. Bir daha qeyd olunmalıdır ki, monastırın fasadları tikintinin mütləq məntiqiliyi ilə seçilir. Fasadlar bazilikal ko mpozisiyanın daxili quruluĢunu üzə çıxarır. Qazax bölgəsinin Əskipara kəndi yaxınlığındakı monastır kompleksi Azərbaycanın erkən orta çağlar memarlığının maraqlı örnəklərindən biridir. Bu monastır meĢədə, əlçatmaz dağlıq yerdə yerləĢmiĢdir. Kompleks təqribən 2,5 hektar ərazini tutur və divarlarla əhatələnmiĢdir. Yüksək mövqedə yerləĢmiĢ əsas tikililər komp- leksin qalan hissəsindən divarla ayrılmıĢdır. Bu, özünəməxsus içqala, iqamətgahdır. Kompleksin divarları və qüllələri iri çay daĢlarından ucaldılmıĢdır, bəzi hissələri kifayət dərəcədə yaxĢı mühafizə edilmiĢdir. Əsas bina - monastır diqqəti daha çox cəlb edir. Monastır plan baxımından düzbucaqlıdır. Abidənin mühafizə olunmuĢ fraqmentləri təsdiq edir ki, o mühüm memarlıq əsəri idi. Bina yaxĢı biĢirilmiĢ 24x22x4 santimetr ölçülü kvadrat kərpiclərdən ucaldılmıĢdır. Abidənin memarlıq detalları da qismən kərpiclərdən (mərkəzi tağın əhatələnməsi), karnizlər isə yarımnəbati oyma naxıĢlı yonulmuĢ daĢlardan hazırlan mıĢdır. Binanın memarlıq həllində divarların tağlama ilə iĢlənməsi aparıcı əhəmiyyətə malikdir. Bu üsul baĢ fasadda alaqapıya keçir. Alaqapı daha geniĢ və daha uca tağla bəzənmiĢdir. Gü man etmək olar ki, tağlar yarımdairəvi olmuĢlar. Binanın daxilində yan otağın tağının çatmalı cizgiləri aydın surətdə izlən məkdədir. Gü man etmək olar ki, içqalalı kompleks Alban dövlətinin baĢçıları olmuĢ böyük Mihrani hökmdarlarının iqamətgahı idi. Albaniya hökmdarlarının qıĢ iqamətgahı olmuĢ Xalxal Ģəhərinin məhz bu yerdə lokallaĢdırılması bunu təsdiq edə bilər. Buna görə də kompleksin hələ V əsrdə yarandığını ehtimal etmək olar. Kərpic texnikas ının xarakteri və memarlıq formalarının bəzi xüsusiyyətlərinə görə isə əsas binanı XI əsrə aid etmək mü mkündür.
237
XI FƏSĠL XĠLAFƏTĠN ZƏĠFLƏMƏSĠ NƏTĠCƏSĠNDƏ AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ IX-X ƏSRLƏRDƏ TƏġƏKKÜL TAPAN FEODAL DÖVLƏT QURUMLARININ SĠYASĠ TARĠXĠ § 1. SACĠLƏRĠN XĠLAFƏTDƏKĠ FƏALĠYYƏTLƏRĠ VƏ AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ DÖVLƏT YARATMALARI 1
Abbasilər Xilafət i tarixində IX əsrin sonu, X əsrin əvvəli geniĢ ərazili müsəlman imperiyasının ucqarlarındakı yerli hakim və caniĢin lərin separatizmin in güclənməsi ilə əlamətdardır. Onlardan hər biri mərkəzi hakimiyyətin üzləĢdiyi çətinliklərdən, eləcə də idarə iĢini boĢ buraxmasından istifadə edərək ayrılmağa, yarımmüstəqil və yaxud müstəqil dövlət qurumu yaratmağa can atırdı. Belə hakim və caniĢinlər ilk növbədə xəlifə xəzinəsinə göndərdikləri vergilərin məb ləğini azaltmağa baĢlayır, sonra isə bu iĢi tamam dayandırırdılar. Əgər onlar daha zəif qonĢuların mülklərini ö z ərazilərinə birləĢdirə, güclü qo Ģun yaradıb, onlara qarĢı göndərilən nizami xəlifə orduların ı məğ lub edə bilirdilərsə, xəlifələr onların öz vilayətlərində tamhüquqlu sahib kimi fəaliyyətini etiraf edir, ö z adlarının isə yalnız xütbələrdə xatırlan ması ilə kifayətlən irdilər. Mərkəzi hakimiyyətdən birinci olaraq MərakeĢ, Əlcəzair, Tunis və Liv iya ayrıld ı. 788 və 800-cü illərdə həmin ərazilərdə Ġdrisilər, sonra isə Əqləbilər sülaləsi möhkəmləndi. 20 il sonra Yəməndə Zeydilər, Xorasanda Tahirilər və baĢqa bu kimi dövlətlər meydana gəldi. 861 -ci ildə xəlifə əl-Mütəvəkkil öldürüldükdən sonra babə- kilər hərəkatının təsirilə artıq tamam zəifləmiĢ Xilafətin parçalanması prosesi yenidən baĢlanır: Təbəristanda Ələvilər, Ġranda Səffarilər, Misirdə Tulunilər, Xorasan və Orta Asiyada Samanilər dövlətləri yaran ır. Xilafətin zəifləməyə və parçalanmağa baĢladığı bu dövrdə Azərbaycan ərazisində Sacilər sülaləsinin yaratdığı yeni dövlət meydana gəldi. Sülalənin UsruĢanadakı (Orta Asiya) Cankəkət adlı dağ kəndindən çıxan banisi Əbu-s-Sac Divdad ibn Yusif ibn Divdast, mənbələrin məlumatına görə, "AfĢin" titullu türk əmirləri nəslindən olan adlı-sanlı sərkərdə idi.
Biz bu fəsildə yerli və gəlmə sülalələrin və onlar ın tarixi Azərbaycan ərazisində yaratdıqları ayrı-ayrı qurumların monqol iĢğalı dövrünədək olan tarixlərini bütöv Ģəkildə, xronoloji ardıcıllığa riayətlə təqdim etməyi daha məqsədəuyğun hesab etdik. -Red.
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|