254
Tamar ġirvanĢahlar sarayını tərk etməli oldu. Gürcüstana qayıdaraq, Tiqvada
monastırının əsasını qoydu və çox keçmədən orada öldü.
I Axsitanın hakimiyyət dövrü ġirvan dövlətində iqtisadiyyatın böyük yüksəliĢi,
Ģəhərlərin çiçəklənməsi, sənətkarlığın və ticarətin inkiĢafı ilə əlamətdar idi. Bu dövr nisbi
sakitlik, A xsitanın ana qohumları vasitəsilə bağlı olduğu qonĢu Gürcüstanla sülh və dost-
luq münasibətləri dövrü olmuĢdur. Hətta ġirvanĢah gürcü hökmdarı III Georginin
hakimiyyəti əleyhinə çıxıĢ edən feodalların və Ģahzadə Demnanın üsyanını yatırmaqda
ona yardım da göstərmiĢdi.
Ġraq Səlcuq soltanlığının üstünlüyünü baĢa düĢən Axsitan soltana xərac verir,
səlcuq soltanlarının adlarını sikkələrdə zərb etdirirdi. Lakin ġirvan dövlətinin vassal
asılılığı formal səciyyə daĢıyırdı. XII əsrin II rübündən monqol hücumlarınadək olan dövr-
də ĢirvanĢahlar güclü mərkəzləĢdirilmiĢ dövlətin tam hüquqlu və müstəqil hökmdarları
olmuĢlar. ġirvanĢah Axsitanın, gürcü hökmdarı III Georginin və o vaxt onun qonağı
olan Bizans Ģahzadəsi - Andronik Komnenin baĢçılıq etdikləri ġirvan-gürcü qoĢunları
1174/75-ci ildə rusların və qıpçaqların ġirvana yürüĢünün qarĢısını almaqda fəal iĢtirak
etdilər.
Təxminən 1191-ci ildə Axsitan öz kürəkəni, atabəy Cahan Pəhləvanın oğlu
Əmir Əmiran Ömərlə birləĢərək onun atabir qardaĢı, Eldəniz hökmdarı atabəy Əbııbəkrə
qarĢı çıxıĢ etdi, lakin Beyləqan yaxınlığında məğlubiyyətə uğradılaraq Arrandan
qovuldu.
Elə həmin illərdə ġamaxıda baĢ vermiĢ zəlzələ nəticəsində xeyli əhali, o
cümlədən ġirvanĢahın arvadı Ġsmətəddin, oğlu və varisi Mənuçehr, Əmir Əmiran
Ömərin arvadı olan qızı və o biri qızları da həlak oldular. ġamaxı dağıldıqdan sonra
ġirvanĢah öz iqamətgahını Bakıya köçürərək, Əmir Əmiranla birlikdə III Georginin qızı
Tamardan yardım almaq üçün Tiflisə gəldilər. Tamar atabəy Əbubəkrə qarĢı çıxıĢ
etməyə razılıq verdi. 1195-ci il iyunun 1-də birləĢmiĢ ġirvan-gürcü qoĢunları ġəmkir
ərazisinə daxil oldular. ġəmkir yaxınlığında baĢ vermiĢ döyüĢdə məğlub edilən
Əbubəkr Beyləqana qaçdı. Müttəfiq qoĢunları Arranın və Azərbaycanın bir sıra Ģəhər və
qalalarını ələ keçirdilər. Bu hadisələrdən sonra öz qoĢunları ilə ġirvana qayıdan
Axsitan, çox keçmədən, 593/1196-1197-ci ildə vəfat etdi. Axsitanın 37 illik
hakimiyyəti ərzində apardığı daxili və xarici siyasət, mərkəzi hakimiyyətin güclənməsi
ġirvanĢahlar dövlətinin siyasi, iqtisadi və mənəvi həyatının inkiĢafı üçün əlveriĢli zəmin
yaratdı. XII əsrdə ġirvanın ictimai və mənəvi həyatında baĢ verən dirçəliĢ ġirvan
cəmiyyətinin bütün əvvəlki inkiĢafından irəli gələn tarixi qanunauyğunluq idi.
ġamaxı zəlzələsindən sonra oğul varisi qalmayan I Axsitanın ölümündən
keçən təxminən 8 il ərzində ölkəni onun qardaĢı ġahənĢah, qardaĢı II Əfridunun oğlu
Fəribürz və Axsitanın kiçik qardaĢı Fərruxzad idarə etdilər. Fərruxzaddan sonra
hakimiyyət onun oğlu I GərĢəsbə keçdi. Tədqiqatçıların, çox güman haqlı fikrinə görə,
ġirvanın hakim sülaləsinin bu nümayəndələri ölkənin parçalanması üzündən qısa
müddət ərzində (1196/97-1204) eyni bir vaxtda, bəlkə də hərə öz mülkünü (ġamaxı,
Dərbənd, Bakı, ġəki və Qəbələni) idarə edirdi.
255
III Mənuçehrin oğlu ġahənĢahın hakimiyyəti zamanından dövrümüzədək
yalnız onun adı zərb edilmiĢ s ikkələr qalıb. "Məlik əl-müəzzəm" ləqəbi və
"ĢirvanĢah" titulu təqribən 4 il (1196/97-1200/01) hökmranlıq etmiĢ bu ĢirvanĢahın
müstəqil olduğunu təsdiq edir. Sikkələr əsasında təxmin etmək olar ki, 1200/01-ci ildə
hakimiyyət II Əfridunun oğlu, ġahənĢahın qardaĢı oğlu II Fəribürzün əlinə keçmiĢdir.
Onun adının zərb edildiyi sikkələrdəki "əl-adil", "cəmal əd-dünya və-d-din" ləqəbləri,
"ĢirvanĢah" titulu bu ĢirvanĢahın da müstəqilliyini göstərir. 600/1204-cü ilədək ġirvan
taxt-tacına sahiblik edən II Fəribürz xa rici siyasi hadisələrdən və qohum gürcü
hökmdarları ilə olan ittifaqdan istifadə edərək, bu dövrün digər ĢirvanĢahları kimi
səlcuq soltanlarının, eləcə də Eldənizlərin ali hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdi.
Ondan sonra hakimiyyətə I Asxitanın qardaĢı, III Mənuçehrin dördüncü oğlu I
Fərru xzad y iyələndi. Ġndiyədək, ço x qısa müddət ərzində Ģahlıq etmiĢ Fərru xzad ın
öz adına zərb olunmuĢ sikkələr tapılmasa da, oğulları və nəvələrin in zərb
etdirdiklə ri sikkələ rdə, habelə ep iqrafik abidələ rdə onun adı o xunur.
1204-cü ildə Fərru xzadın oğlu Gə rĢəsb hakimiyyətə gəldi. Onun xəlifə ən -
Nasirlə qoĢa çəkilən adı ço xsaylı aĢağı əyarlı sikkələrdə zərb edilmiĢdir.
GərĢəsbin hakimiyyətin in son illərində (617/1220-1221) monqollar ilk
dəfə Azərbaycanda göründülər. Cəbə Noyonun və Subutay Bahadırın baĢçılıq
etdiyi 30 min nəfərlik monqol ordusu Azərbaycan, Arran və Gürcüstanın bir sıra
Ģəhərlərini ələ keçirərək, ġirvana hücum etdi. Mühasirəyə düĢmüĢ ġamaxı ələ
keçirildi, xarabazarlığa çevrildi, əhalisi məhv edild i. Sonra monqollar Dərbəndə
doğru irəlilədilər, lakin hətta hiyləyə əl atsalar da, Dərbəndi ələ keçirə bilmədilər
və Monqolustana qayıtdılar.
1222-c i ildə gürcü hökmdarı Georgi LaĢa bacısı Rusudanla ĢirvanĢahın
oğlu arasında bağlanılacaq nikah məclisində iĢtirak etmək üçün Bakıya gəldi.
Lakin Georg i LaĢanın Bakıdakı ölü mü bu nikahı pozdu. Gürcüstana qayıdan
Rusudan isə hökmdar elan edild i.
Monqollar ġirvandan getdikdən sonra onların Qafqaz yürüĢü zamanı
darmadağın etdikləri qıpçaqlar cəmləĢərək, bu zaman əmir RəĢidin ida rə etdiyi
Dərbəndə hücum çəkdilər. Mənbələrdə RəĢid ĢirvanĢahın qardaĢı kimi qələmə
verilmiĢdir. Qıpçaqlar h iylə ilə Dərbəndi ələ keçirdilər, RəĢid isə ġirvana qaçmalı
oldu. Lakin ço x keçmədən qıpçaqlar Dərbəndi talan edərək, o zaman gürcülərin
zəbt etdiyi Qəbələyə doğru irəliləd ilər. Bu ranı da talan edərək Gəncəyə yollandılar.
Sonra yenidən ġirvan istiqamətinə yönələn qıpçaqlar, oradan lakzların ölkəsinə
müdaxilə etdilər. Qıpçaqların bu talançı hücumlarının qarĢısını yalnız ġirvan,
Gü rcüstan və baĢqa yerlərin əhalisi ala bild i. Dərbəndə qayıdan Əmir RəĢid
Ģəhərdə qalmıĢ qıpçaqları da qılıncdan keçird i.
619/1222-ci ildə Beyləqan gürcülərin hücum və qarətlərinə mə ruz qaldı.
1225-c i
ildə ġirvan və bütün Qafqaz xarəzmĢah Cəlaləddin
Mənqburnunun hücum təhlükəsi qarĢısında olduğu bir zamanda monqolların,
qıpçaqların, gürcülərin dağıdıcı yürüĢlərindən xey li zəifləmiĢ ġirvanĢahlar