Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
272
Qafqazda fəallaĢdığı dövrdür. Görünür, məh z bu illər yaln ız Kürün sol sahili bölgəsində - ġəkidə hakimiyyətini saxlaya bilmiĢ Qriqor Hammam Cənubi Qafqazın ço x hissəsini tabe etmiĢ Sacilərdən vassal asılılıqda id i 1 .
Adarnərsə adı ilə məĢhur olan oğlu əvəz etdi. Həmin əsrin 50-ci illərində yazan ərəb tarixçisi əl-Məsudi ġəki haqqında belə məlu mat verirdi: "Sanariya (ərəb mənbələrində Kaxeti Sanariya adlanırd ı) ölkəsindən sonra ġəki gəlir. Əhalisi xristiandır. Bunlar arasında ticarət və sənətkarlıqla məĢğul olan müsəlman lar da vardır. On ların hökmdan bizim kitabımız yazılan indiki vaxt A zər-Nərsə ben Hamamd ır". Katolikos Ġohann Drasxanakertsi 909-cu ilin hadisələrin i təsvir edərkən yazırdı ki, o, Yusif ibn Əbu-s-Sacın təqibindən qaçaraq "Albaniyanın Ģərq ucqarlarına getmiĢ və Qafqazın Ģimal-Ģərqində yaĢayan hökmdar Adarnərsənin yanına gəlib çıxmıĢdı". X yü zilin ortalarında ġəkidə olmuĢ Anani Mokslunun qeydinə görə, "bu zaman hökmdarlıq taxtında hökmdar Atrnərsəhin oğlu, albanların mö min hökmdarı Hammamın nəvəsi ĠĢxanik oturmuĢdu". "Alban tarixi" əsərində isə ĠĢxanikin Atrnərsəhlə (Adarnərsə ilə) qohumluq əlaqəsinə dair baĢqa bir məlu mat vardır: burada ĠĢxanik Atmərsəhin qardaĢı, Hammamın isə oğlu adlandırılır. Gö ründüyü kimi, faktlardakı kiçicik dolaĢıqlığa baxmayaraq, Ha mma mdan sonra gələn alban - ġəki hökmdarla rın ın yerli sülaləyə mənsub irsi hakimiyyətləri təsdiq edilir. Mənbələr Adarnərsənin dəqiq hakimiyyəti illərin i müəyyəniləĢdirmək imkanı verməsə də, ərəb və yerli müəlliflərin məlu matı bu hökmdarın hələ 909 -cu ildən də əvvəl hakimiyyətə gəldiyini, həmin yüzilin 40-cı illərinədək taxtda qaldığını sübut edir. Onun hakimiyyəti dövründə baĢ verən və mənbələrdə iĢıqlandırılan bir sıra mühü m siyasi hadisələrdən ab xaz hökmdarı III Konstantinin (893-922) və Ka xeti (Sanariya ) xo repiskopu I Kviriken in (892-918) ġə ki hüdudlarına hücumunu qeyd etmək olar. Gürcü qaynağındakı məlu mata gö rə, "xorep iskop Kvirike ab xazların hökmdarı Konstantini kö məyə çağırd ı, onlar Ereti hüdudlarına g irib, Vejin i qalasın ı mühasirəyə aldılar... Qala alına-alınanda cümə günü, patriki Adamərsə gəlib çıxd ı və sülh bağlandı. O, ab xaz hökmdarına AriĢini, Qavazini, Kvirikeyə isə Ortobini verdi". Mənbələrin müqayisəli təhlili həmin hadisənin 916-918-ci illər arasında baĢ verdiyini sübut edir. ġəki ərazisindən keçən və Tiflis, Təbla, ġəki, Bərdə ticarət-karvan yolu üzərində yerləĢən həmin yaĢayıĢ məskənlərini Adarnərsə yalnız 925-929-cu illərdə, Sacilər Kaxeti-Sanariya əra- zisini tutduqdan sonra geri qaytara bilmiĢdi.
1
qazıntı iĢləri aparan arxeoloq Rəhim Vahidov Hammamın qardaĢlarının qəbir daĢını aĢkar etmiĢdir. Qəbir daĢındakı yazıda deyilirdi: Bu, işxan Hammamın qardaşları Filipe ağanın və cavan yaşında getmiş Sunbat ağanın... məzarıdır".
273
Adarnərsədən sonra mənbələr, yu xarıda qeyd edildiyi kimi, ĠĢ xaniki onun varisi adlandırırlar. Bu hökmdarın adın ı Əshas kimi çəkən ərəb çoğrafiyaçısı Ġbn Havqəl onun müsəlman Əbu Əbd əl-Məlik adın ı da qeyd edir və Salarilərə 1 milyon dirhəm miqdarında illik vergi verdiyin i dəqiqləĢdirir. A lban hökmdarı ĠĢxan ikin adı erməni katolikosu Anani Mokslunun 958-ci il tarixli məktubunda da çəkilir; Konstantin Baqryanarodnının "Alvaniya arxontu" (952) adlandırd ığı adamın Ģəxsində də məhz ĠĢ xan ik nəzərdə tutulur. Bu faktlar ĠĢ xanikin X yüzilin 50-ci illə rinin sonunadək arasıkəsilmə z hakimiyyətini təsdiq edir. Mənbələrin Ģəhadətinə görə, məh z bu dövrdə, qonĢu Sanariyanın hakimi ĠĢ xanikin böyük oğlu, xristian adı Ġohann olan Sənəkərim olmuĢdur. Atasının ölü mündən sonra (təqr. 960-c ı ildə) o, hökmda rlıq ta xtın ı tutdu . Xüsusi ədəbiyyatda belə bir fikir var ki, ġəki taxtını ələ keçirən Sənəkərim Sanariyanı (yəni Kaxetini) da öz vahid hakimiyyəti a ltında ġə ki ilə b irləĢdir miĢdi. Bu isə bu dövrdə Sanariyanın ġə ki məlikliyin in bir vilayəti olduğunu, bu vilayətin idarəsinin bilavasitə vəliəhdə etibar edildiy ini təsdiqləyir. Hakimiyyəti ələ alan Sənəkərim Kürün sağ sahil bölgələrindən bəzilərini də öz mülklərinə qataraq, bununla "alban taxt-tacının bərpaçısı" adını qazana bildi. Bu hadisəni, e ləcə də Sənəkə rimin "a lbanların hökmdarı" adını qəbul etməsin i kilsə böyük razılıqla qarĢılad ı, alban katolikosunun özü yeni hökmdarın baĢına tac qoydu. Bu, Sənəkərimin müstəqillik əldə etdiyini təsdiqləməklə yanaĢı, onun tarixi Albaniya ərazisinə iddiasını da əsaslandırırdı. ġəki məlikliy inin güclənməsi və onun hakiminin baĢına alban hökmdarına məxsus tacın qoyulması qonĢu müsəlman və xristian hakimlərinin diqqətinə səbəb oldu. Salari hökmdarı Ġbrah im ona tac və baĢqa qiymətli hədiyyələr, Tao (Tayk) hökmdarı David Kuropalat isə padĢahlıq çələngi və tünd qırmızı rəngli u zun padĢahlıq xələti göndərdi. Sənəkərimin hakimiyyətinin tanın ması təsadüfi o lmayan mühüm siyasi hadisə idi. Belə ki, həm Salari, həm də gürcü hakimləri bu əlaqədə öz məqsədlərini güdürdülər. Həmin dövrdə yenicə hakimiyyətə gəlmiĢ Salari hökmdarı güclənmiĢ ġəki məlikliyindən özünün ġirvanĢahlara və ġəddadilərə qarĢı mübarizəsində istifadə etmək istəyirdi. Cənubi Qafqazın qüdrətli feodal nəslinə mənsub olan Tao hökmdarı David də gürcü siyasi vahidləri arasında nüfuzunu möhkəmlətmək üçün o vaxt kı ġə ki hakimi kimi qüdrətli müttəfiqə ehtiyac duyurdu. Gü man et mə k o lar ki, Sənəkərim məhz Salari hökmdarı Ġbrah imlə razılığa gəldikdən sonra ġirvanĢahın da iddiasında olduğu Qəbələ ərazisini tutmağa çalıĢ mıĢdı. Bu cəhd müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnsə də, Sənəkərim həmin ərazini öz mü lklərinə qatmaq ümidindən əl çəkməmiĢdi. Hadisələrin mənbələrdəki məlu matdan görünən sonrakı inkiĢafı Sənəkərimin Qəbələni tuta bilmədiy ini təsdiq edir. ġəki hökmdarı Sənəkərimin çiçəklənən hakimiyyətinin sonu haqqında mənbələrdə dəqiq məlu mat olmasa da, bu hadisənin X yüzilin son illərində baĢ verdiyini güman etmək olar. Bu nüfuzlu hökmdarın ölümü ġəki məlikliyinin qüdrətini azaltdı: mənbələr qonĢu dövlətlərin, ilk növbədə gürcü hakimlərinin bu zəiflikdən öz Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|