Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3. DƏRBƏND HAġĠMĠ ƏMĠRLĠYĠ
256
dövlətində GərĢəsbin hakimiyyətindən narazı qüvvələr baĢ qaldırdı. Ġbn əl -Əsirin məlu matına görə, "622/1225-ci ildə ĢirvanĢaha qarĢı onun oğlu çıxıĢ etdi, atasını taxt- dan saldı, onu ölkədən qovdu və hökmranlıq etməyə baĢladı. Səbəb o idi ki, [guya] ĢirvanĢah pozğun təbiətli, əxlaqsız və ədalətsiz bir adam olub, təbəələrinin mal və mülkünə əl uzadıb; bəziləri isə onun hətta qadın və azyaĢlı oğlanlara sataĢdığını da iddia edirdi. ġirvanĢahın adamlara olan zülmü artmıĢ, buna görə də qoĢunun bir qismi onun oğlu ilə dilbir olub, ġirvan hökmdarını ölkədən qovmuĢdu". Beləliklə, bu və digər bəhanə ilə baĢlayan qiyam nəticəsində GərĢəsb hakimiyyətdən məhrum edildi, yerinə isə onun oğlu ĢirvanĢah III Fəribürz adı ilə taxtda əyləĢdirildi. Yeni hökmdar tezliklə öz qoĢunlarının və təbəələrinin məhəbbətini qazandı. Lakin baĢ verən hərbi hadisələr III Fəribürz dövründə yaranan nisbi sabitliyi pozdu; bir tərəfdən, gürcülərin himayəsinə sığınmıĢ GərĢəsbə yardım etməyi qərara almıĢ gürcü qoĢunları ölkəyə soxuldular, digər tərəfdən isə xarəzmĢah ġirvana hücum etdi. Hadisə lərin gediĢinə GərĢəsbin gürcü hökmdarı Rusudana verdiyi vəd də təsir etdi: qələbə müqabilində devrilmiĢ hökmdar ġirvanın yarısını gürcülərə verəcəyinə söz vermiĢdi. Min nəfərlik süvari ilə gürcülərin üç minlik qoĢununa qarĢı çıxan III Fəribürz ġamaxı yaxınlığındakı döyüĢdə düĢməni darmadağın etdi. Xilas olmuĢ gürcülərin yalnız çox cüzi hissəsi, özü də pis vəziyyətdə Gürcüstana qayıda bildi. Bu hadisədən sonra gürcülər, qanlı döyüĢdən zorla salamat çıxmıĢ GərĢəsbə ölkəni tərk etməyi təklif etdilər. 1225-ci ildə xarəzmĢah Cəlaləddin Mənqburnu çoxsaylı qoĢunla Cənubi Qafqaz ölkələrinə hücum edib, gürcü ordusunu dağıtdı, Azərbaycanı və Arranı ələ keçirdi. XarəzmĢah, Fəribürzdən MəlikĢahın xəzinəsi üçün nəzərdə tutulmuĢ məbləğdə vergi tələb etdi. Aparılan danıĢıqlardan sonra ĢirvanĢah, Cəlaləddinin xəzinəsinə ildə 50 min dinar vergi ödəməyə razılıq verd i. 1227-c i ildə xa rəzmĢah Cəlaləddin Tiflisin ikinci iĢğalından sonra, hələ 1221-ci ildə, ən-Nəsəvinin məlumatına görə, "o zaman hələ güclü olan gürcülərin" ələ keçirdikləri ġirvan Ģəhərləri ġəki və Qəbələni geri qaytararaq, buraya öz adamını hakim təyin etmiĢdi. Elə həmin 1227-ci ildə xarəzmĢahın vəziri ġərəfəlmülk iqta hüququnda tabeliyində olan Beyləqan və Muğan torpaqları ilə yanaĢı ĢirvanĢahlara məxsus çayarası GuĢtəsbi vilayətini də tutdu və beləliklə ĢirvanĢahı bu yerlərdən aldığı gəlirdən məhrum etdi. Buna səbəb vəzirin düzlüyündən Ģübhələnən ĢirvanĢahın soltan xəzinəsi üçün nəzərdə tutulmuĢ 50 min dinarı vəzirə ödəməkdən imtina etməsi o ldu. XarəzmĢah, Tiflisi ələ keçirdiyi vaxt, I GərĢəsbin gürcülər tərəfindən girov saxlanılan oğlu SoltanĢahı əsirlikdən qurtardı. Qaynaqların yazdığından görünür ki, Cəlaləddin, sabiq ĢirvanĢahın bu yetim oğluna Ģahlara layiq münasibət göstərib, GuĢtəsbi vilayətini iqta kimi ona bağıĢladı. XarəzmĢahın ġirvana müdaxiləsindən ehtiyat edən Fəribürz soltanın qərargahına gəlib, onun özünə 500, vəziri ġərəfəlmülkə isə 50 türk atı bağıĢladı. ĠncimiĢ vəzirin təhrikinə baxmayaraq, soltan ĢirvanĢaha fəxri xələt verdi, onun mülkiyyət hüquqlarının təsdiq olunması haqqında fərmanı elan etdi, vergini 20 min dinar azaltdı. Bu yolla ġirvan hökmdarı öz müstəqilliyini saxlaya, ölkəsini isə müharibə 257
və dağıntılardan qoruya bildi. III Fəribürzün hakimiyyəti zamanı, 629 (1231-1232)-cu ildə, ölkə monqolların ikinci hücumuna məruz qaldı. Bundan keçən səkkiz il ərzində bütün Cənubi Qafqaz, o cümlədən ġirvan ələ keçirildi və böyük monqol imperiyasının tərkibinə daxil olundu. ġirvanĢahlar dövlətinin müstəqilliyinə son qoyuldu.
§ 3. DƏRBƏND HAġĠMĠ ƏMĠRLĠYĠ
Azərbaycanı tutmuĢ ərəblər "Bab əl-Əbvab" (və ya "əl-Bab" -"qapılar qapısı") adlandırdıqları sərhəd Ģəhəri Dərbəndi Xilafətin Qafqazdakı iri istinad məntəqəsinə çevirdilər. Uzun müddət bu Ģəhəri xəlifənin təyin etdiyi ərəb sərkərdələri idarə edirdilər. Onların baĢlıca vəzifəsi Ģimaldan olan hər bir hücumun, xüsusilə xəzərlərin müdaxiləsinin qarĢısını almaq idi. IX əsrin ortalarınadək bu vəzifə xüsusi təyinatla yerinə yetirilirdi, lakin 851 -ci ildə xəlifə əl-Mütəvəkkil Dərbəndi və onun ətraf vilayətlərini o zaman Azərbaycan, Arran və Ərminiyə hakimi olan Məhəmməd ibn Xalid ibn Yəzid əĢ- ġeybaniyə iqta payı kimi bağıĢladı. 861 -ci ildə xəlifənin ölümündən sonra türklərin Bağdaddakı fəaliyyəti ilə əlaqədar Xilafət ərazisində çaxnaĢmalar baĢ verdi. Müstəqilliyə can atan bir çox feodallar, o cümlədən Məhəmmədin mərkəzi hakimiyyətlə əlaqəsini ta mam kəsərək, ġirvanı müstəqil elan etmiĢ qardaĢı Heysəm ibn Xalid bundan istifadə etdilər. Məhəmməd özü ö lkənin idarəsi iĢindən əl çəkdi və Gəncəyə köçdü. Sonralar o, xə lifə əl-Müstəin (862-866) tərəfindən Bizansla sərhəddə Xilafət ordusunda xid mət etməyə çağırıld ı. 869-cu ildə, qiya m et miĢ türk ə mirlərinə qarĢı Xila fət mərkə zində mübarizə aparıldığ ı bir zamanda, HaĢim ibn Suraka əs -Suləmi Dərbəndin müstəqil idarə edilməsinə nail oldu. O dövrün hadisələrini b izə çatdıran qaynaqda deyilir: "Əl-Mütəvəkkil öldürüldükdən sonra Xilafət parçalandığ ına, türk məvaliləri dövlətin idarəsini ələ keçirtd iklərinə görə, əl-Bab əhalisi və sərhədyanı vilayətlərin qazıları (yəni din uğrunda döyüĢən əsgərləri, -N.V.) bir yerə yığ ılaraq, HaĢimi öz əmirləri etdilər, ona böyük itaət göstərdilər". Ərəb və yerli qaynaqların baĢqa məlu matlarından aydın olur ki, HaĢimin
Dərbənd Ģəhərinin siyasi həyatında fəal rol oynamıĢ, onlardan biri Əsəd ibn Z afir əs-Suləmi 736-cı ildə xəlifənin fərmanı ilə Dərbənd hakimi təyin edilmiĢdi. Onun digər xələflərin in, Harun ər-RəĢidin hakimiyyəti dövründə Dərbənd hakimi olmuĢ Nəcm ibn HaĢimin və onun Azərbaycan və Ərmin iyənin ərəb hakiminə qarĢı üsyan etmiĢ oğlu Həyyunun adları bu dövrdə Azərbaycanda baĢ vermiĢ böyük hadisələrlə bağlıdır. V.F.Minorskinin fikrincə, "HaĢimilərə Ģimal sərhədyanı vilayətinin Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|