Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
183
qənimət kimi onları tutanlar arasında bölünməli idi, 4) haqqında müqavilə bağlanılan torpaqlar; belə torpaqlar iki növ olurdu: a) sahibləri tərk etdikləri üçün müsəlman ların döyüĢsüz sahib olduqları torpaqlar, b) ö z yerlərində qalmıĢ və torpaq vergisi ödəmək Ģərti ilə torpaqların ın əllərində saxlanılması barədə müsəlman larla müqavilə bağlamıĢ sahibkarların torpaqları. Arran və Azərbaycanın baĢqa dinə mənsub əhalisi - zimmilər xəzinəyə iki cür vergi - cizyə və xərac ödəyirdilər; müsəlman qanunvericiliy inə-Ģəriətə görə cizyə hər il ancaq kiĢilərdən, özü də onların sənət və ya ticarətdən əldə etdikləri qazancdan asılı ola raq alın ırd ı; varlıla r 48, ortabablar 24 v ə "öz əllərin in zəh məti ilə məĢğul olan yoxsullar" 12 dirhəm ödəyird ilər. Əgər can vergisi - cizyə ancaq qeyri-müsəlmanla rdan almırd ısa, torpaq vergisi - xərac hə m müsəlmanla rdan, həm də baĢqa dinlərə etiqad edənlərdən alınırd ı, ancaq qeyri-müsəlman lar bu vergini ikiqat həcmdə ödəyirdilər. Müsəlmanlardan isə sırf islam təəssübkeĢlərinə aid olan onda bir - uşr vergisi alınırdı. ĠĢğalın ilkin mərhələsində, yəni xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın dövründə, Azərbaycan əhalisindən alınan torpaq vergisinin - xəracın məbləği hələ Sasanilər tərəfindən müəyyənləĢdirilmiĢ qədərdən yüksək deyildi; ət-Təbərin in yazdığ ına görə, "onlardan Xosrov xəracı alın ırdı". Can verg isinin - cizyənin məb ləği isə, Utba ibn Farkadın Azərbaycan əhalisi ilə bağladığı birinci müqavilənin Ģərtlərinə görə, yerli əhalinin təminatından asılı olmalı idi ("onlar cizyəni imkan ları daxilində ödəyəcəklər"), "qadınlar və uĢaqlar,həmçinin yaĢamaq üçün vəsaiti olmayan xroniki xəstələr, dünya malından heç nəyi olmayan zahid lər" cizyədən azad ed ilird ilər. La kin a rtıq Muğanın istilası za man ı ərəblə r "hər həddi-büluğa çatan" üçün can vergisinin qədərini "bir dinar və ya onun dəyərində" təyin edirlər. Az sonra Həbib ibn Məsləmənin Tiflis sakinləri ilə bağladığı müqaviləyə görə cizyənin məbləği, "hər həyətdən bir dinar" təsdiq edildi. Anili Samuilin məlumatına görə, Əməvilər hər həyətdən dörd dirhəm [pul], üç modi 1 xəlbirlənmiĢ buğda, atlı üçün bir torba, tükdən [hörülmüĢ] ip və bir cüt əlcək" alırd ılar. Beləliklə, erkən dövrlərdə əhalidən yığılan bacın natural hissəsinun pul hissəsindən üç dəfədən artıq çox idi (o dövrdə bir dinar təxminən 15 dirhəmə bərabər idi). Lakin müqavilələrdə əhalinin könüllü surətdə müsəlman qoĢunlarına daxil olan qisminin müvəqqəti olaraq cizyə ödəməkdən azad edilməsi kimi müstəsna hallar da nəzərdə tutulurdu. 643-cü ildə Azərbaycan əhalisi ilə bağlanılmıĢ müqavilədə də belə bir maddə var idi: "Onlardan kimsə hər hansı il [müsəlman qoĢununa] əsgəri xid mətə qəbul edilsə, ilin cizyəsi onun boynundan götürülür". Köçəri tayfaların basqınları təhlükəsi altında olan Dərbənd sərhəd vilayətinin sakinlərinə də belə bir imtiyaz verilmiĢdi. Belə ki, sərhəddə xid mət edib, müsəlman ları qoruyan dərbəndlilərin bununla öz vergi mükəlləfiyyətlərinin əvəzini çıxdıqları hesab olunurdu.
1 Erkən Xilafət dövründə iĢlədilən çəki vahidi muddun (modinin) qəbul edilmiĢ ölçüsü 812,5 qram idi.
184
Ət-Təbərinin məlu matına görə, müsəlman qoĢunu Sasanilərin Ģimal sərhədlərin in mərzbanı ġəhribərəz (ġəhriyar) tərəfindən idarə olunan Bab əl-Əbvab - Dərbənd hüdudlarına daxil olduqda, mərzban ərəb sərkərdəsi Əbd ər-Rəh man əl-Bəh ilin in hüzuruna gəlmiĢ, ondan aman istəmiĢ, cizyədən azad etməyi xahiĢ etmiĢdi: "Mən quduz düĢmənə və əsli olmayan qaba xalqlara qarĢı durmuĢam. Qoy bizim sizə verəcəyimiz cizyə - köməyimiz və sizin buyuruğunuza əməl etməyimiz olsun. Bizi cizyə ilə alçaltmayın, əks təqdirdə onunla öz düĢmənimiz qarĢısında bizi zəiflədərsiniz". Bu məsələ barədə xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabdan alınmıĢ razılıqdan sonra ərəblərlə ġəhribərəz arasında bağlanılmıĢ müqavilənin mətninə belə bir maddə əlavə edilir: "Ərminiyənin və əl-Əbvabın həm yerli, həm qərib 1 sakinləri, e ləcə də o həndəvərlərdə [yaĢayan] və onlarla birlikdə [sülh müqaviləsinə] qoĢulanlar yürüĢə getməli və qoĢun baĢçısının mühüm hesab etdiyi hər adi və qeyri-adi əmri yerinə yetirməlid irlər. Özü də cizyə ancaq səfərbərlik olanda və ancaq çağırıĢa qoĢulanların üzərindən götürülür; çünki xalq qoĢununda [xidmət] onların cizyələrinin əvəzidir. Bu [çağırıĢdan] azad olub [evdə] qalanların üzərinə isə Azərbaycan əhalisinin cizyə sarıdan boynuna düĢən öhdəliklər - [müsəlman azanda] yolun göstərilməsi və bir gün bir gecə saxlanılması qoyulur". Arran və Azərbaycanın xristian etiqadlı ruhaniləri də o dövrdə belə imtiyaza malik idilər. Belə ki, ərəb inzibati orqanları əhalini itaətdə saxlamaq üçün məhz onların köməyindən istifadə etmək istəyirdi. Vergilərin yığılması ilə adətən vergi məmurlarının xüsusi olaraq bu vəzifəyə təyin edilmiĢ müfəttiĢi məĢğul olurdu, lakin Xilafətin ucqarlarında, o cümlədən Azərbaycanda da vergi məmurunun iĢini caniĢinin özü yerinə yetirirdi. Məhz buna görə ilk caniĢinlər amil adlanırdı (sonralar amil termini ilə ancaq maliyyə agenti vəzifəsinin daĢıyıcıları ifadə edilirdi). Müqavilə ilə nəzərdə tutulan vergi yığıldıqdan sonra yerli hakimiyyət nümayəndələri tərəfindən Azərbaycanın ərəb caniĢininə, onun vasitəsilə Ġraq və ġam xəzinələrinə çatdırılırd ı. VII yüzilin 90-cı illərinin əvvəllərində dövlətin vergi aparatını qaydaya salmaq istəyən xəlifə Əbd əl-Məlik (685-705) vergilərin alınması qaydalarında islahatlar edir. Tell Mahrlı Dionisiyin yazdığına görə, "1003 (691-92)-cü ildə Əbd əl- Məlik [vergilərin alınmasında] dəyiĢiklik etdi. O, bir sıra sərəncamlar verərək, hər bir kəsə əmr etdi ki, adının, ata-babasına məxsus təsərrüfatın, üzümlüklərin, zeytun ağaclarının, əmlakının, uĢaqlarının və sahib olduğu hər Ģeyin siyahıya düĢməsi üçün öz doğma ölkəsinə, doğulduğu kəndə qayıtsın. Can vergisinin və xristianların baĢlarına gətirilən bütün pisliklərin özülü onda qoyuldu. O vaxtadək hökmdarlar vergini adamlara görə deyil, torpağa görə alırdılar. Bu, ərəblərin həyata keçirdikləri ilk siyahıyaalma idi".
Ət-Təbərinin məlumatından aydın olur ki, mətndə "qərib" ("gəlmə") adı ilə Dərbənd ətrafında ticarətlə məĢğul olan ermənilər nəzərdə tutulurdu: "Həmin dağların yamaclarında olan ölkədə elə hündür yerlər var ki, ermənilər o yerlərdə qalırlar, çünki onlar onun ətrafında yaĢayanlardır, özləri də gəlmədilər". Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|